Tư nhân hoá dịch vụ công: Lo ngại độc quyền “sân trước sân sau”

Trước đây, các dịch vụ công chủ yếu do Nhà nước cung cấp thông qua các cơ quan, đơn vị sự nghiệp hoặc các doanh nghiệp quốc doanh. Kể từ thời kỳ đổi mới, thành phần kinh tế tư nhân trong nước hoặc có vốn đầu tư nước ngoài bắt đầu được phép tham gia cung cấp các dịch vụ công và ngày càng có nhiều doanh nghiệp ngoài quốc doanh thực hiện các công việc này.

“Phát triển thị trường dịch vụ sự nghiệp công và thu hút mạnh mẽ các thành phần kinh tế tham gia phát triển dịch vụ sự nghiệp công” là một mục tiêu quan trọng được đặt ra trong Nghị quyết Trung ương 6 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng Khóa XII. Trên thực tế dù đã có những chuyển biến tích cực, xã hội hóa các dịch vụ công vẫn rất chậm so với tiến trình đổi mới nền kinh tế, đang gặp nhiều cản trở và hạn chế. Có ngành, có nơi đã thu hút rất tốt khu vực tư nhân tham gia cung cấp dịch vụ công, nhưng cũng có nơi thực hiện việc này rất chậm.

Ông Đậu Anh Tuấn, Trưởng ban Pháp chế VCCI cho biết, theo báo cáo, hiện Việt Nam có 20 ngành, lĩnh vực không cho phép tư nhân tham gia cung cấp hàng hoá, dịch vụ gồm: sản xuất/mua bán vật liệu nổ công nghiệp, sản xuất vàng miếng, phát hành xổ số kiến thiết, in đúc tiền, phát hành tem bưu chính Việt Nam, truyền tải và điều độ hệ thống điện quốc gia, xây dựng và vận hành thuỷ điện đa mục tiêu, vận hành hệ thống đèn biển và luồng hàng hải công cộng, vận hành hệ thống đài thông tin duyên hải, dịch vụ không lưu, khai thác hệ thống hạ tầng đường sắt do nhà nước đầu tư, cung ứng dịch vụ lâm nghiệp tại rừng đặc dụng, xuất bản…

Theo đại diện VCCI, về lý thuyết, các doanh nghiệp tư nhân được tham gia cung cấp tất cả những hàng hoá, dịch vụ không thuộc danh mục này và danh mục cấm kinh doanh. Tuy nhiên, trên thực tế, rất nhiều ngành, lĩnh vực hiện nay tư nhân vẫn không tham gia được.

Ở một số lĩnh vực dù không có quy định cấm hoặc hạn chế doanh nghiệp tư nhân hoạt động, nhưng quá trình tham gia của các doanh nghiệp tư nhân rất khó khăn. Hầu hết chỉ dành cho các doanh nghiệp nhà nước mà không qua đấu thầu, tính độc quyền nhà nước vẫn rất cao.

Ông Tuấn cũng dẫn ví dụ của ngành than. Hiện nay, lĩnh vực khai thác than không thuộc diện độc quyền nhà nước. Tuy nhiên, các mỏ than đá chỉ được cấp cho Tập đoàn Than và Khoáng sản Việt nam (TKV) và Tổng công ty Đông Bắc - hai doanh nghiệp nhà nước, khai thác.

Hay, lĩnh vực hạ tầng sân bay, đường bộ, bến cảng, luồng tuyến đường thuỷ và hàng hải…điển hình như dịch vụ duy tu, bảo trì hệ thống đường sắt quốc gia, dự toán ngân sách giao cho Bộ Giao thông Vận tải và bộ này giao luôn cho Tổng công ty Đường sắt thực hiện nhiệm vụ, chứ không tổ chức đấu thầu lựa chọn nhà thầu…

"Có tình trạng một số lĩnh vực chỉ có một hoặc một vài đơn vị cung cấp dịch vụ, hoặc chỉ định dành cho một số doanh nghiệp… Điều này dẫn đến tình trạng cạnh tranh không lành mạnh và nguyên nhân nảy sinh ra các doanh nghiệp sân sau, sân trước. Ngoài ra, việc các đơn vị sự nghiệp trực thuộc trực tiếp bộ quản lý ngành đang tồn tại phổ biến gây ra những xung đột lợi ích cho các cơ quan quản lý, bởi cơ quan này vừa đảm nhận chức năng quản lý vừa nhận được lợi ích từ phí dịch vụ kiểm tra chuyên ngành đối với hàng hoá đó", ông Tuấn nhấn mạnh.

Nhóm nghiên cứu cho rằng, để khắc phục tình trạng này cần tiến tới công khai toàn bộ danh sách các đơn vị đánh giá sự phù hợp được chỉ định theo chỉ tiêu và lĩnh vực trong cùng một bảng dữ liệu. Chỉ cần nhìn vào bảng này là có thể nhanh chóng xác định được những chỉ tiêu, lĩnh vực nào chỉ có một hoặc một vài đơn vị cung cấp dịch vụ ở các miền khác nhau để thúc đẩy việc chỉ định thêm.

Ngoài ra, không được chỉ định các đơn vị trực thuộc cơ quan quản lý chuyên ngành. Trong trường hợp không có các đơn vị tư nhân đủ năng lực, nên chỉ định cho các đơn vị Nhà nước thuộc bộ hoặc địa phương khác.