[VBF giữa kỳ 2019]: Khuyến nghị chấm dứt chọn nhà đầu tư dựa vào giá

Theo Báo cáo của Nhóm Công tác Cơ sở hạ tầng của Diễn đàn Doanh nghiệp Việt Nam (VBF), Việt Nam chi rất nhiều cho cơ sở hạ tầng so với GDP (khoảng 5% trong năm 2015), cao thứ hai trong khối ASEAN sau Indonesia. 

Tuy nhiên, Báo cáo Cạnh tranh Toàn cầu của Diễn đàn Kinh tế Thế giới 2018 cho thấy, lĩnh vực cơ sở hạ tầng đường bộ Việt Nam đạt được rất ít thành công trong khi quá trình công nghiệp hóa nhanh chóng trong những năm gần đây và đô thị hóa ngày càng tăng (khoảng 36% vào năm 2018) đòi hỏi cơ sở hạ tầng phải phát triển hơn nữa.

48 tỷ USD cho nhu cầu phát triển hạ tầng

Cụ thể, theo ước tính của Bộ Giao thông Vận tải, tổng nhu cầu vốn cho cơ sở hạ tầng giao thông vận tải Việt Nam tương đương khoảng 48 tỷ USD trong giai đoạn 2016 - 2020. Tuy nhiên, nhu cầu vốn này bao gồm cả các dự án như Đường cao tốc Bắc - Nam, Sân bay quốc tế Long Thành và Đường sắt cao tốc Bắc – Nam, các dự án này đã bị trì hoãn từ lâu và sẽ không xảy ra trong giai đoạn này.

Cùng với hạ tầng đường bộ, Quy hoạch Phát triển Điện lực Quốc gia VII cũng yêu cầu tổng vốn đầu tư vào lĩnh vực năng lượng trong giai đoạn 2016 - 2030 ước tính đạt xấp xỉ 148 tỷ USD. Con số này thậm chí có khả năng tăng lên trong Quy hoạch Phát triển Điện lực Quốc gia VIII.

Trong khi đó, Ngân hàng Phát triển Châu Á (ADB) ước tính rằng Việt Nam sẽ cần trung bình ít nhất 16,7 tỷ USD mỗi năm trong giai đoạn 2015 - 2025 để tài trợ cho nhu cầu phát triển cơ sở hạ tầng.

Ngân hàng Thế giới (WB) thậm chí dự báo con số lên tới 25 tỷ USD mỗi năm, số vốn đầu tư cao hơn nhiều so với mức trung bình trong giai đoạn 2011-2015. Như vậy, nhu cầu vốn để phát triển cơ sở hạ tầng đáp ứng quá trình công nghiệp hoá đô thị hoá đang tăng cao.

“Điều đáng nói, nợ công đã và đang chạm đến mức trần do Việt Nam đặt ra. Điều này có nghĩa là để phát triển bền vững cơ sở hạ tầng, sẽ cần thêm nguồn vốn đầu tư tư nhân để tài trợ cho các dự án”, ông Tony Foster, Trưởng Nhóm công tác Cơ sở hạ tầng VBF nhấn mạnh.

Trên thực tế, hầu hết các dự án cơ sở hạ tầng tại Việt Nam được xây dựng, sở hữu và vận hành bởi các cơ quan Nhà nước hoặc các đơn vị thuộc sở hữu Nhà nước. Hầu hết các dự án được tài trợ từ nguồn tiền thuế hoặc bằng các khoản vay từ các ngân hàng thương mại và các tổ chức tài chính quốc tế.

Trong khi đó, vai trò của khu vực tư nhân là tương đối hạn chế. Mặc dù khu vực tư nhân được hưởng lợi từ các hợp đồng thầu xây dựng ký kết với các chủ đầu tư dự án Nhà nước, các dự án thực sự do khu vực tư nhân phát triển bị giới hạn. Mức đầu tư của các nhà đầu tư tư nhân ước tính chỉ chiếm tối đa 12% lượng đầu tư cơ sở hạ tầng của Việt Nam trong giai đoạn 2011 - 2015.

Hệ luỵ từ đầu tư “giá rẻ”

Theo đó, Nhóm công tác chỉ ra những thách thức với việc huy động nguồn lực phát triển hạ tầng mà trước hết nằm ở thông lệ lựa chọn nhà đầu tư dựa vào giá được chào.

Cụ thể, việc lựa chọn các nhà đầu tư tư nhân hiện nay chủ yếu vẫn dựa trên sự cạnh tranh về mức giá thấp nhất thay vì tính đến năng lực kỹ thuật và tài chính thực sự của nhà đầu tư. Trong hầu hết các lĩnh vực quan trọng như giao thông, xử lý chất thải và sản xuất điện, các nhà đầu tư đưa ra chào giá tốt nhất sẽ được lựa chọn, trong khi những nhà đầu tư chú trọng vào năng lực kỹ thuật và tài chính để thực hiện dự án lại không được coi trọng.

“Thực tiễn này dẫn đến hệ quả là các nhà đầu tư “giá rẻ” sau được lựa chọn thường yêu cầu tăng chi phí đầu tư lên nhiều lần ở các giai đoạn sau của dự án vì giá chào ban đầu thường không đủ. Chính phủ khi đó rất khó từ chối yêu cầu này vì vào thời điểm đó các dự án đều đã trong quá trình xây dựng dở dang”, Trưởng Nhóm công tác Cơ sở hạ tầng nhận định.

Cùng với đó, giá rẻ thường đi đôi với công nghệ chất lượng thấp hơn và thiếu các tiêu chuẩn về bảo vệ môi trường.

Đặc biệt, Nhóm công tác còn đánh, tồn tại sự thiếu tính minh bạch khi giao dự án. “Việc thiếu minh bạch khi giao dự án và lựa chọn nhà đầu tư cũng khiến các nhà đầu tư có uy tín e ngại khi tham gia đấu thầu. Một ví dụ điển hình là các dự án đường bộ BT đổi đất lấy hạ tầng”, ông Tony Foster lấy ví dụ.

Cùng với đó, Việt Nam không có một quỹ dành riêng để hỗ trợ các dự án cơ sở hạ tầng. Vốn nhà nước hỗ trợ cho các dự án cơ sở hạ tầng (cả hỗ trợ về chi phí vốn đầu tư xây dựng và ngân sách để thanh toán cho các nghĩa vụ bao tiêu sản phẩm, dịch vụ (ví dụ, xử lý chất thải, cung cấp nước, vv.)) vẫn bị coi là vốn đầu tư công theo luật đầu tư công, và được đưa vào ngân sách 6 tháng hoặc hàng năm của Chính phủ. Do đó, không có sự độc lập và rõ ràng về ngân sách cụ thể để hỗ trợ các dự án phát triển cơ sở hạ tầng.

Phát triển cơ sở hạ tầng bền vững

Vì vậy, Nhóm công tác đề xuất, tránh việc lựa chọn nhà đầu tư chỉ dựa vào mức giá. “Đã đến lúc Chính phủ cần xem xét chấm dứt việc lấy mức giá là tiêu chí quan trọng trong lựa chọn nhà đầu tư. Thay vào đó Chính phủ cần tạo điều kiện thuận lợi cho những nhà đầu tư có uy tín cam kết xây dựng được các công trình cơ sở hạ tầng có chất lượng cao với tác động tối thiểu đến môi trường”, Đại diện Nhóm công tác Cơ sở hạ tầng khẳng định.

Về lâu dài, cách làm này sẽ tiết kiệm được chi phí hơn so với việc chọn các nhà đầu tư giá rẻ vì các công trình chất lượng cao sẽ không tốn nhiều chi phí để sửa chữa hoặc khắc phục các hệ lụy về môi trường. 


Đồng thời, tạo ra các điều kiện phù hợp để thu hút các nhà đầu tư uy tín. Tính minh bạch trong việc lựa chọn nhà đầu tư cần được cải thiện để các nhà đầu tư có sự yên tâm và niềm tin khi tham gia đấu thầu dự án.

“Cần xây dựng cơ chế hỗ trợ cảu Nhà nước cho các dự án cơ sở hạ tầng với nguồn vốn được dành riêng để hỗ trợ các dự án quan trọng trong các lĩnh vực rủi ro cao”, Nhóm công tác kiến nghị.


Cuối cùng Nhóm công tác Cơ sở hạ tầng đề xuất, khung pháp lý cho phát triển cơ sở hạ tầng phải được cải thiện để khuyến khích các nhà đầu tư tham gia đầu tư các dự án.