Xử lý tranh chấp xây dựng bằng trọng tài

THU HẰNG• 13/05/2023 00:06

Với sự phát triển mạnh mẽ của thị trường bất động sản và xây dựng, các vụ tranh chấp trong lĩnh vực xây dựng cơ bản ở Việt Nam cũng “tăng trưởng” theo từng năm về cả số lượng và giá trị.

>>Đề xuất giải quyết tranh chấp đất đai cho tòa án có phù hợp?

Chia sẻ với báo chí tại Hội thảo quốc tế “Trọng tài trong lĩnh vực xây dựng” do Hội Pháp luật xây dựng Việt Nam (SCLVN) phối hợp với Khoa luật quốc tế Đại học Luật TP HCM tổ chức mới đây, ông Phan Trọng Đạt, Phó tổng thư ký Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam (VIAC) cho biết, tỷ lệ các tranh chấp trong lĩnh vực xây dựng cơ sở hạ tầng tại Việt Nam hiện chiếm khoảng 15%. Đây là mức rất cao và chỉ đứng sau các tranh chấp về thương mại. Giá trị các vụ xử kiện cũng lớn, thuộc top 5, top 10 các vụ kiện có giá trị cao nhất. Có những vụ tranh chấp trong lĩnh vực này ở Việt Nam mà số tiền tranh chấp lên đến gần 100 triệu USD.

Quy trình tố tụng trọng tài điển hình.

Tranh chấp xây dựng ngày càng phức tạp

Thực tế hiện nay, tranh chấp trong lĩnh vực xây dựng nhiều vụ rất phức tạp, liên quan đến nhiều chủ thể khác nhau, từ nhà thầu chính, nhà thầu phụ, đơn vị thiết kế, các vấn đề về giá, sự điều chỉnh, thay đổi các hạng mục của dự án… Theo đại diện VIAC, do tính chất phức tạp của các vụ xét xử trong lĩnh vực xây dựng, nên có những vụ, hội đồng trọng tài phải huy động cả các kiến trúc sư, kỹ sư, giám định… để phục vụ quá trình xét xử.

Với những lợi thế như nhanh chóng, bí mật thông tin và chi phí hợp lý, tôn trọng quyền tự quyết của các bên... nên xu hướng sử dụng phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài thương mại đang ngày càng được cộng đồng doanh nghiệp ưu tiên lựa chọn. Hiện ở nước ta có 18 trung tâm trọng tài. Số lượng trung tâm tăng mạnh cho thấy xu thế tin dùng trọng tài khá rõ rệt.

Báo cáo của Ủy ban Trọng tài Quốc tế (ICC) cho thấy, bản chất của tranh chấp xây dựng phức hợp và thủ tục tố tụng đa bên. Đã có một sự chuyển đổi rõ ràng khỏi các hợp đồng xây dựng đơn giản, với sự tham gia của hai bên, do việc chuyên môn hóa ra đời, trong đó những chủ đầu tư dựa vào nhiều chuyên gia để giám sát các thành phần riêng lẻ của một dự án rộng lớn hơn, thay vì một chủ thầu xây dựng.

Điều này nhấn mạnh loại hình mới của dự án xây dựng hiện đại, thường gắn liền với sự rắc rối phức tạp của các hợp đồng và hợp đồng phụ. Vì các nhà thầu thường không thể tự mình đảm nhận toàn bộ dự án, các nhà thầu phụ ngày càng được tin cậy thực hiện các nhiệm vụ cụ thể. Hơn nữa, các điều kiện kinh tế, chính trị và khí hậu không ổn định khiến mức rủi ro liên quan đến tranh chấp xây dựng trở nên trầm trọng hơn. Do đó đòi hỏi phải sử dụng các công ty bảo hiểm và các nhà tài trợ bên ngoài.

Nhìn chung, một dự án xây dựng tiêu chuẩn có nhiều người tham gia, từ các nhà thầu phụ, nhà tài chính và công ty bảo hiểm, đến nhà cung cấp, kiến trúc sư, kỹ sư, cùng với chủ đầu tư và nhà thầu. ICC ước tính rằng gần 50% trường hợp mới liên quan đến ba bên trở lên, với hơn 20% liên quan đến hơn năm bên. Do đó, các tranh chấp xây dựng phát sinh từ những hợp đồng có liên quan trở nên khó giải quyết hơn.

>>Hòa giải thương mại – Phương thức giải quyết tranh chấp hiệu quả

Những lưu ý giải quyết trọng tài

GS Doug Jones AO - Thẩm phán quốc tế của Toà thương mại quốc tế Singapore cho rằng, các vấn đề trọng tài xây dựng phức tạp kết hợp các tuyên bố của nhân chứng là một thành phần cơ bản của thủ tục trọng tài. Nhìn chung, lời khai của nhân chứng tạo thành nền tảng của trọng tài thương mại quốc tế. Lời khai của nhân chứng là tài liệu được sử dụng làm phương tiện để nhân chứng cung cấp bằng chứng thẩm vấn người đương sự và người chứng về các vấn đề thực tế được tranh chấp trong trọng tài.

Các bên đối lập có thể (nhưng không nhất thiết) kiểm tra chéo các nhân chứng do bên kia triệu tập. Việc kiểm tra chéo không giới hạn trong các vấn đề nêu trong lời khai của nhân chứng. Thay vào đó, những quan tâm khác trong quá trình phân xử trọng tài không được giải quyết trong lời khai của nhân chứng có thể được mở ra trong quá trình kiểm tra chéo. Nếu việc kiểm tra chéo xảy ra, bên triệu tập nhân chứng có thể kiểm tra lại nhân chứng. Tuy nhiên, khi không có kiểm tra chéo, toàn bộ bằng chứng của nhân chứng sẽ bao gồm trong lời khai của nhân chứng cùng với mọi lời khai của nhân chứng phản hồi.

Tiếp theo, trong toàn bộ, những khoảng trống trong lời khai của nhân chứng phải lấp đầy bằng các tài liệu bằng chứng thực tế. Trong bối cảnh tranh chấp hiện đại, đây chủ yếu là bằng chứng tài liệu, bao gồm một lượng đáng kể các sự kiện đang tranh chấp. Hơn nữa, những lời khai này có thể thúc đẩy việc giải quyết tranh chấp trước phiên điều trần, vì các bên đã hiểu rõ hơn về bằng chứng phản đối trường hợp của họ.

GS Doug Jones cũng lưu ý, không thể phủ nhận tầm quan trọng của bằng chứng chuyên môn trong việc giải quyết các tranh chấp xây dựng tổng hợp. Đối với các siêu dự án cơ sở hạ tầng trải rộng trên nhiều quốc gia và có sự tham gia của nhiều bên trong ngành, mỗi bên có hợp đồng riêng, không khó để tưởng tượng rằng các chuyên gia có thể là công cụ có giá trị, thực sự cần thiết.

Các chuyên gia có thể chia các loại lĩnh vực chuyên môn thành ba loại: chuyên môn kỹ thuật, chuyên môn pháp lý và các chuyên gia được mời đến để phân tích các vấn đề như lượng tử, độ trễ và gián đoạn. Tuy nhiên, việc sử dụng nhân chứng chuyên gia, và sự phụ thuộc vào bằng chứng chuyên môn, có thể là con dao hai lưỡi: khi được sử dụng và quản lý đúng cách, lợi ích đối với quá trình phân xử trọng tài có thể là đáng kể; nhưng khi quản lý sai, có khả năng rất thực tế là lãng phí thời gian và nguồn lực.