5 năm đổi thay diện mạo văn hóa đọc tại TP.HCM

Ngày 10/12/2025, tại phường Bà Rịa, Sở Văn hóa và Thể thao TP.HCM tổ chức hội nghị tổng kết 5 năm thực hiện đề án “Phát triển văn hóa đọc” giai đoạn 2021–2025, với sự tham dự của đại diện các sở, ngành, học giả, tác giả và đông đảo bạn đọc, nhằm đánh giá kết quả đạt được và định hướng cho chặng đường mới.

Theo Lãnh đạo Sở Văn hóa và Thể thao, hội nghị được tổ chức nhằm nhìn lại toàn diện quá trình triển khai Đề án, ghi nhận những kết quả nổi bật, những cách làm hiệu quả, đồng thời xác định phương hướng phù hợp cho giai đoạn tiếp theo.

Điều cốt yếu hơn và quan trọng nhất chính là những gì TP.HCM đã thực sự làm được trong 5 năm thực hiện Đề án “Phát triển văn hóa đọc”, trong bối cảnh địa bàn quản lý và nhu cầu phục vụ gia tăng mạnh mẽ. Với sự mở rộng không gian đô thị bao gồm cả Bà Rịa - Vũng Tàu và Bình Dương (cũ), hệ thống thư viện của thành phố đã bước vào một kỷ nguyên mới: mang tính liên vùng, xuyên địa giới, đa tầng và đa đối tượng, tạo nên diện mạo hoàn toàn mới cho văn hóa đọc khu vực phía Nam.

Không gian văn hóa đọc được mở rộng

Nếu trước năm 2021, hoạt động văn hóa đọc của TP.HCM chủ yếu tập trung trong địa bàn thành phố cũ, thì đến 2025, không gian này đã mở rộng sang cả Bà Rịa - Vũng Tàu và Bình Dương – hai địa bàn có đặc trưng địa lý, dân cư và nhu cầu tiếp cận thông tin rất khác nhau. Sự sáp nhập này không chỉ làm tăng quy mô mà còn tạo ra hệ sinh thái thư viện đa dạng bậc nhất cả nước.

Theo Sở Văn hóa và Thể thao, TP.HCM hiện có 3 thư viện cấp tỉnh với quy mô lớn và vai trò đặc thù: Thư viện Khoa học Tổng hợp TP.HCM, Bảo tàng - Thư viện tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu và Thư viện tỉnh Bình Dương. Mỗi đơn vị mang đến một giá trị riêng cho mạng lưới văn hóa đọc: TP.HCM là trung tâm chuyển đổi số mạnh mẽ với hơn 13,8 triệu lượt truy cập trực tuyến chỉ trong nửa đầu năm 2025; hơn 6 triệu trang tài liệu số hóa, kho tài nguyên số phong phú phục vụ mọi tầng lớp.

Khu vực Bà Rịa - Vũng Tàu sở hữu cơ sở vật chất rộng hơn 11.000 m², 527.740 bản sách và hàng trăm nghìn tài liệu báo, tạp chí; có hệ thống 12 kho sách và mạng lưới thư viện cơ sở lớn, phục vụ sát nhu cầu của người dân vùng ven biển, vùng hải đảo.

Khu vực Bình Dương với đặc thù là địa bàn công nghiệp, lại có thế mạnh phục vụ công nhân, lao động trẻ nhờ mô hình “Ánh sáng tri thức” và hệ thống luân chuyển sách báo quy mô lớn.

Nhờ sự liên thông về quản lý sau sáp nhập, tài nguyên thông tin, nhân lực và kinh nghiệm quản trị của ba địa bàn được bổ sung cho nhau, tạo nên mạng lưới đọc rộng hơn – từ thành thị, nông thôn đến công nghiệp, từ đồng bằng đến hải đảo.

Đặc biệt, BR-VT trở thành điểm nhấn thú vị của hệ sinh thái đọc mới: với 143 thư viện cơ sở, hàng trăm tủ sách khu dân cư và hoạt động phục vụ trong trại giam, đồn biên phòng, cơ quan lực lượng vũ trang. Đây là nguồn lực “gia nhập” TP.HCM mang ý nghĩa chiến lược, giúp thành phố lần đầu tiên sở hữu hệ thống thư viện lan tỏa trên không gian địa lý rộng lớn và đa dạng đến vậy.

Sự mở rộng này cũng kéo theo áp lực lớn về quản trị, nhân lực và phân bổ kinh phí. Song cũng chính từ áp lực đó, TP.HCM đã xây dựng được mô hình quản trị thư viện đa cấp, đa vùng tiên phong, phát huy sức mạnh tổng hợp của từng địa phương.

Chuyển đổi số, lan tỏa tri thức và mở rộng cơ hội tiếp cận

Khác với nhiều địa phương, TP.HCM triển khai Đề án phát triển văn hóa đọc không chỉ theo hướng truyền thống mà còn đặt trọng tâm vào chuyển đổi số, mở rộng đối tượng phục vụ, và xã hội hóa nguồn lực.

Không quá khi nói rằng trong 5 năm qua, chuyển đổi số chính là “cú nhảy vọt” của hệ thống thư viện TP.HCM.

Thư viện Khoa học Tổng hợp duy trì tốc độ số hóa trung bình hàng triệu trang tài liệu mỗi năm, áp dụng AI trong xử lý dữ liệu, sản xuất sách nói, triển khai thẻ bạn đọc trực tuyến, liên kết phần mềm quản lý dùng chung giữa các thư viện. Tính riêng 6 tháng đầu năm 2025, thư viện đã phục vụ gần 7 triệu lượt tài liệu điện tử, mức tăng trưởng hiếm thấy trong mô hình thư viện công cộng cả nước.

Bà Rịa - Vũng Tàu và Bình Dương cũng đồng loạt thúc đẩy chuyển đổi số: từ xây dựng thư viện điện tử, nâng cấp phần mềm quản lý, đến mở rộng truy cập Internet miễn phí tại cơ sở. Với việc cả ba đơn vị đều ứng dụng các chuẩn nghiệp vụ hiện đại (DDC, MARC21, AACR2), TP.HCM đang dần hình thành hệ thống thư viện số liên vùng theo tiêu chuẩn quốc tế.

Xe thư viện lưu động đến vùng sâu, vùng xa; không gian đọc dành cho người khiếm thị; các chương trình đọc trong trại giam, trường giáo dưỡng; hoạt động phục vụ công nhân tại khu công nghiệp; mô hình “Trường học đến với thư viện”… đã đưa tri thức đến gần hơn với những nhóm đối tượng vốn ít cơ hội tiếp cận.

Sự phát triển của mô hình không gian sáng tạo như S.Hub, S.Hub Kids; các sân chơi mùa hè, hoạt động STEM, thi năng khiếu nghệ thuật… đã làm thay đổi cách người trẻ đến với thư viện, không chỉ để đọc, mà còn để trải nghiệm, khám phá và sáng tạo.

Từ phong trào xây dựng tủ sách gia đình, dòng họ, đến sự ra đời của thư viện tư nhân như Vườn sách Hồng Ngọc; từ sự tham gia tài trợ của doanh nghiệp đến các cuộc thi hàng chục nghìn thí sinh… tất cả cho thấy văn hóa đọc tại thành phố đang dịch chuyển từ mô hình “thư viện phục vụ” sang “cộng đồng cùng tham gia”.

Kết quả 2021–2025 không chỉ phản ánh nỗ lực của ngành văn hóa - thư viện, mà còn khẳng định tầm nhìn của thành phố trong xây dựng xã hội học tập.

Theo Sở Văn hóa và Thể thao, giai đoạn 2026-2030, TP.HCM đặt mục tiêu mạnh dạn hơn: hiện đại hóa toàn diện thư viện công cộng; nâng tỷ lệ người dân tiếp cận tri thức; phát triển tủ sách cộng đồng; đầu tư dữ liệu số; liên thông mạng lưới thư viện toàn vùng; và mở rộng các hoạt động khuyến đọc hướng đến giới trẻ.