AI là “cộng sự” hay “kẻ cạnh tranh” công việc?

Năm 2023, khi tập đoàn công nghệ giáo dục Chegg của Mỹ thông báo cắt giảm 4% nhân sự vào, lý do được đưa ra là “ChatGPT có thể thay thế một số vị trí công việc và đó cũng là cách để cắt giảm chi phí”. Tuy nhiên, chỉ vài tháng sau, cổ phiếu của họ lao dốc 48% khi thị trường nhận ra: Trí tuệ nhân tạo (AI) không thể vá lỗ hổng từ những chiến lược kinh doanh thiếu sáng tạo.

Tại Việt Nam, khi “cơn sốt” về ChatGPT xuất hiện, nhiều giám đốc doanh nghiệp cũng đã lên tiếng về việc họ có thể thay thế 30% nhân viên bằng AI ngay lập tức. Tuy nhiên, các chuyên gia cho rằng, AI nên được sử dụng như một công cụ chiến lược của doanh nghiệp hơn là lý do cho việc cắt giảm nhân sự.

Trên thực tế, câu chuyện của Chegg và những động thái của các giám đốc doanh nghiệp tại Việt Nam đang phản ánh một xu hướng thời điểm hiện tại, nhiều công ty đang dùng AI như là lý do cho quyết định sa thải nhân viên, thay vì khai thác tiềm năng cộng sinh giữa máy móc và con người.

Theo Bộ Kế hoạch và Đầu tư, năng suất lao động của Việt Nam năm 2024 tăng 6% - 16% nhờ ứng dụng công nghệ, nhưng đi kèm là làn sóng sa thải tại các ngành dịch vụ, sản xuất và logistics. Thậm chí, một số chuỗi bán lẻ lớn đã giảm 40% nhân viên kho vận sau khi triển khai hệ thống quản lý hàng tồn bằng AI.

“Cắt giảm nhân sự là cách tiếp cận ngắn hạn và phản chiến lược”, ông Lê Cường Thịnh, Giám đốc văn phòng ActionCOACH UBC Firm, nhận định. “AI nên giải phóng con người khỏi công việc lặp lại để tập trung vào sáng tạo. Doanh nghiệp nào coi AI như “kẻ thay thế” sẽ đánh mất cơ hội đột phá”. Quan điểm này cũng tương đồng với nghiên cứu của hãng kiểm toán PwC: 64% CEO toàn cầu tin rằng AI sẽ tạo ra nhiều việc làm hơn là xóa bỏ, đặc biệt ở lĩnh vực phân tích dữ liệu và phát triển sản phẩm.

Theo nhận định của các chuyên gia, thách thức lớn nhất của doanh nghiệp Việt là thiếu tầm nhìn dài hạn. Nhiều công ty mua công nghệ đắt tiền nhưng chỉ dùng AI cho mục đích cắt giảm chi phí, bỏ qua tiềm năng tối ưu chuỗi cung ứng hoặc dự báo thị trường. Báo cáo của Ngân hàng Thế giới (2023) cũng cảnh báo: 56% lao động Việt Nam trong ngành dệt may và điện tử có nguy cơ bị thay thế bởi robot, nhưng chỉ 12% doanh nghiệp có kế hoạch đào tạo lại kỹ năng cho nhân viên.

Giáo sư Erik Brynjolfsson của Đại học MIT nhận định trong Hội nghị AI Toàn cầu năm 2024: “Kỷ nguyên AI thành công không thuộc về những công ty giảm nhiều nhân sự nhất, mà thuộc về những doanh nghiệp biết kết hợp chỉ số IQ của máy móc với EQ của con người”. Báo cáo “Tương lai việc làm 2024” của Microsoft và LinkedIn cũng tiết lộ rằng, 78% doanh nghiệp hàng đầu đang thiết kế lại công việc để AI và người lao động bổ sung cho nhau, thay vì cạnh tranh.

Câu chuyện thành công của IBM minh họa rõ nhất cho triết lý này. Khi triển khai mô hình WatsonX vào quản lý chuỗi cung ứng, thay vì sa thải nhân viên, gã khổng lồ công nghệ Mỹ đã đầu tư 1 tỷ USD vào chương trình đào tạo lại SkillsBuild, giúp 30.000 kỹ sư chuyển sang lĩnh vực AI và điện toán đám mây. Kết quả, doanh thu từ dịch vụ AI của IBM tăng 35% trong năm 2023, theo báo cáo thường niên. Tương tự, Unilever sử dụng AI để phân tích 1,8 triệu đơn xin việc mỗi năm, nhưng đồng thời dùng nó để thiết kế lộ trình phát triển cá nhân hóa cho 150.000 nhân viên, cách tiếp cận này đã khiến tỷ lệ giữ chân nhân tài của hãng tăng 27%.

Nhìn chung, cuộc cách mạng AI đang đặt doanh nghiệp Việt trước ngã ba đường, tận dụng nó để trở thành bệ phóng đổi mới, hay để nó trở thành nguyên nhân phá hủy sự cân bằng của nguồn nhân lực. Bài toán đặt ra không phải là cắt giảm, mà là tái đầu tư vào nguồn lực con người.

Có lẽ, đã đến lúc doanh nghiệp ngừng hỏi “Làm sao để AI thay thế nhân viên”, mà chuyển sang “Làm sao để nhân viên làm được việc dưới sự hỗ trợ của AI”. Đó mới chính là lợi thế chiến lược không thể sao chép trong kỷ nguyên số.

Như TS. Kai-Fu Lee – tác giả “AI Superpowers” từng khẳng định: “Máy móc tính toán bằng thuật toán, con người sáng tạo bằng trái tim. Kẻ thắng cuộc thực sự sẽ là những doanh nghiệp biết ghép nối hai thế mạnh này”.