Gửi bình luận
ASEAN đang đứng trước loạt thách thức chưa từng có để duy trì vai trò trung tâm trước những biến động toàn cầu vượt ngoài tầm kiểm soát.
Hiện nay, ASEAN phải đồng thời xử lý cuộc khủng hoảng kéo dài tại Myanmar; đối phó với cạnh tranh ngày càng gay gắt giữa Trung Quốc và Mỹ, vốn đang buộc các quốc gia thành viên phải đưa ra những lựa chọn khó khăn hơn; đồng thời nỗ lực thực hiện Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN 2045 mới được thông qua.
Với tư cách Chủ tịch luân phiên ASEAN năm nay, Malaysia đã đề ra chương trình nghị sự tham vọng nhất của khối khi thông qua Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN 2045 vào tháng 5.
Khung tầm nhìn này dựa trên bốn trụ cột: Chính trị – An ninh, Kinh tế, Văn hóa – Xã hội và Kết nối với mục tiêu là chuyển mình để trở thành nền kinh tế lớn thứ tư thế giới vào năm 2045, dựa trên đà tăng trưởng hiện nay với tổng GDP khu vực đạt khoảng 4 nghìn tỷ USD.
Trọng tâm trong chương trình nghị sự kinh tế của ASEAN là Hiệp định Khung Kinh tế Số (DEFA), dự kiến sẽ được hoàn tất vào cuối năm nay. Nếu thành công, DEFA sẽ trở thành hiệp định kinh tế số khu vực đầu tiên trên thế giới, có khả năng mở khóa nền kinh tế kỹ thuật số trị giá 2 nghìn tỷ USD vào năm 2030, thông qua việc hài hòa hóa các tiêu chuẩn về thương mại điện tử, luồng dữ liệu xuyên biên giới, an ninh mạng và quản trị trí tuệ nhân tạo (AI).
Tuy nhiên, đây cũng là một thách thức lớn, khi các quốc gia thành viên ASEAN ở những mức độ sẵn sàng kỹ thuật số rất khác nhau. Malaysia cũng đã thúc đẩy 4 ưu tiên kinh tế chính, tập trung vào việc tăng cường thương mại và đầu tư, xây dựng con đường phát triển bao trùm, thúc đẩy kết nối và hội nhập, cũng như củng cố khả năng chống chịu kỹ thuật số.
Trong đó, việc nâng cấp Hiệp định Thương mại Hàng hóa ASEAN (ATIGA) và đánh giá lại việc thực thi Hiệp định RCEP vào năm 2027 là hai trong số những ưu tiên nổi bật.
Hiện nay, thương mại nội khối chiếm khoảng 21% tổng thương mại của ASEAN, thấp hơn nhiều so với Liên minh châu Âu (EU), nơi thương mại nội khối chiếm khoảng 60%.
Tuy nhiên, theo chuyên gia phân tích địa chính trị độc lập Sumant Vidwans, ASEAN vẫn bị hạn chế bởi năng lực thể chế yếu và mô hình ra quyết định dựa trên đồng thuận, vốn thường dẫn đến kết quả “mẫu số chung thấp nhất”.
Ngân sách hàng năm của Ban Thư ký ASEAN chỉ khoảng 20 triệu USD, quá nhỏ so với nguồn lực của Ủy ban châu Âu, trong khi sự khác biệt lớn về thể chế chính trị và trình độ phát triển giữa 10 quốc gia thành viên tiếp tục cản trở hành động thống nhất.
Ông Vidwans cho biết, sự thành công của Tầm nhìn ASEAN 2045 sẽ phụ thuộc vào việc ASEAN có thể thực hiện những điều chỉnh mang tính cấu trúc để biến lời hứa thành hành động cụ thể hay không.
Một điểm đáng chú ý là cách tiếp cận mang tính “giao dịch” của ông Trump khiến các nhà lãnh đạo Đông Nam Á lo ngại, nhất là khi nhớ lại sự thờ ơ của chính quyền Trump trước đây, bao gồm việc bỏ qua nhiều hội nghị thượng đỉnh và rút khỏi Hiệp định Đối tác Xuyên Thái Bình Dương (TPP).
Trong khi đó, ảnh hưởng kinh tế ngày càng lớn của Trung Quốc khiến thế cân bằng trở nên khó khăn hơn. Kể từ năm 2020, Trung Quốc là đối tác thương mại lớn nhất của ASEAN, với kim ngạch hàng năm gần 1 nghìn tỷ USD, trong khi sáng kiến Vành đai – Con đường (BRI) trải rộng khắp khu vực.
Các vòng đàm phán về Khu vực Thương mại Tự do ASEAN – Trung Quốc 3.0, bao gồm kinh tế số, phát triển xanh và chuỗi cung ứng, mở ra cơ hội hợp tác sâu hơn, ngay cả khi quá trình “tách rời” giữa Mỹ và Trung Quốc đang đe dọa phá vỡ cấu trúc kinh tế hiện có. Tuy nhiên, căng thẳng tại Biển Đông cho thấy những tranh chấp lãnh thổ vẫn có thể leo thang bất chấp hợp tác kinh tế.
Chương trình nghị sự kinh tế của ASEAN phản ánh thách thức chuyển lời nói thành hành động. Dù Hiệp định RCEP đã có hiệu lực từ năm 2022, các rào cản phi thuế quan vẫn tiếp tục tăng lên; đồng thời còn tồn tại khoảng trống về hạ tầng, quy định và lao động khiến thị trường khu vực chưa thể liên thông.
Những nỗ lực như Cửa sổ Hải quan một cửa ASEAN dù có tiềm năng, nhưng vẫn gặp nhiều trở ngại khi triển khai, do sự chênh lệch về năng lực và tốc độ số hóa giữa các nước.
Khả năng chống chịu khí hậu là thách thức đáng lưu ý. Mặc dù ASEAN cam kết đạt 23% năng lượng tái tạo vào năm 2025, nhưng tiến độ giữa các nước rất không đồng đều; nước biển dâng và thời tiết cực đoan đã đe dọa gần 1/3 GDP khu vực.
Tham vọng xây dựng Lưới điện ASEAN (ASEAN Power Grid) vào năm 2045 có thể mở đường cho thị trường năng lượng xuyên biên giới, nhưng thiếu phối hợp chính trị và nguồn vốn vẫn là rào cản lớn.
Việc kết nạp Timor-Leste cũng được xem là một phép thử mới. Mặc dù điều này giúp hoàn thiện bản đồ địa chính trị Đông Nam Á, năng lực thể chế hạn chế của quốc gia này sẽ đòi hỏi sự hỗ trợ liên tục để có thể tham gia hiệu quả vào các khuôn khổ kinh tế của khối.
Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 47 diễn ra trong bối cảnh những nguyên tắc sáng lập của khối gồm đồng thuận và không can thiệp đang bị thử thách mạnh mẽ nhất.
Tầm nhìn ASEAN 2045 phụ thuộc vào việc chuyển tham vọng kinh tế thành kết quả cụ thể, nhưng ngân sách hạn hẹp và thẩm quyền hạn chế của Ban Thư ký ASEAN khiến việc thực thi chính sách gặp khó khăn.
Các quan hệ đối tác mở rộng từ cơ chế ASEAN+3 đến Hội nghị Cấp cao Đông Á (EAS) giúp ASEAN tăng cường ngoại giao, nhưng đồng thời làm gia tăng sự phụ thuộc vào các cường quốc bên ngoài.
Những sáng kiến như đối thoại ba bên ASEAN–GCC–Trung Quốc cho thấy phạm vi hợp tác rộng hơn, song cũng phản ánh thực tế rằng tính trung tâm của ASEAN ngày càng phải dựa vào các thế lực lớn. Nếu thiếu sự thống nhất nội khối, ASEAN có nguy cơ trở thành bên theo sau thay vì định hướng khu vực.
Theo giới quan sát, Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 47 là phép thử quan trọng cho khả năng của tổ chức đa phương này trong việc giữ lời hứa giữa bối cảnh cạnh tranh cường quốc, khủng hoảng nội bộ và chuyển đổi công nghệ nhanh chóng.
Với vai trò Chủ tịch luân phiên ASEAN, Malaysia đã đặt ra mục tiêu đầy tham vọng qua Tầm nhìn ASEAN 2045, nhưng uy tín của ASEAN sẽ phụ thuộc vào việc chuyển tuyên bố thành hành động thực tế.
Một ASEAN mạnh và gắn kết có thể đóng vai trò lực lượng ổn định trong khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương, tạo không gian đối thoại giữa các cường quốc. Ngược lại, một ASEAN phân mảnh sẽ để lại khoảng trống quyền lực, điều có thể làm mất ổn định toàn bộ khu vực.
