Cần cơ chế minh bạch, cạnh tranh để khai thác hiệu quả tài nguyên khoáng sản

Dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Địa chất và Khoáng sản (Dự thảo) đang được lấy ý kiến rộng rãi, với kỳ vọng hoàn thiện khuôn khổ pháp lý nhằm quản lý, khai thác và sử dụng tài nguyên khoáng sản hiệu quả, bền vững hơn. Mới đây Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) cũng vừa có văn bản góp ý Dự thảo. Theo VCCI, một số quy định trong Dự thảo cần được cân nhắc kỹ lưỡng để bảo đảm nguyên tắc cạnh tranh, minh bạch và phù hợp thông lệ quốc tế.

Một trong những điểm đáng chú ý tại khoản 2 Điều 100 của Dự thảo là việc mở rộng phạm vi khu vực không đấu giá khoáng sản, bao gồm cả khu vực được xác định là nguồn nguyên liệu cho nhà máy chế biến khoáng sản đang hoạt động. Theo VCCI, quy định này có thể vô tình tạo ra rào cản cho nhà đầu tư mới, làm giảm tính cạnh tranh của thị trường. Việc ưu tiên cho các nhà máy hiện hữu chưa chắc đã bảo đảm hiệu quả kinh tế cao nhất, trong khi những nhà đầu tư mới có thể mang đến công nghệ khai thác tiên tiến, thân thiện môi trường hơn. Điều này không chỉ làm giảm tính cạnh tranh của thị trường mà còn chưa chắc đã bảo đảm việc khai thác và chế biến khoáng sản đạt hiệu quả kinh tế cao nhất.

Bên cạnh đó, trường hợp này hiện chưa được quy định trong Nghị quyết số 66/NQ-CP năm 2025 về việc giải quyết những khó khăn, vướng mắc trong triển khai Luật Địa chất và Khoáng sản năm 2024, vốn là tiền đề để sửa Luật lần này.

VCCI cho rằng, chủ trương khuyến khích chế biến sâu nên được thực hiện thông qua cơ chế đấu thầu dự án đầu tư, theo đó nhà đầu tư trúng thầu sẽ được giao cả mỏ khoáng sản và có nghĩa vụ triển khai toàn bộ chuỗi dự án (từ khai thác đến chế biến) theo đúng cam kết trong hồ sơ dự thầu. Cách tiếp cận này vừa bảo đảm cạnh tranh, vừa lựa chọn được nhà đầu tư có năng lực thực sự.

Song song với đó, Dự thảo cũng bổ sung quy định cho phép các dự án phát triển kinh tế - xã hội thuộc thẩm quyền chấp thuận chủ trương đầu tư của địa phương được cấp giấy phép khai thác khoáng sản nhóm III làm vật liệu xây dựng.

Tuy nhiên, theo phân tích của VCCI, Luật Đầu tư không có định nghĩa “công trình phát triển kinh tế – xã hội”. Luật chỉ quy định những dự án thuộc thẩm quyền chấp thuận chủ trương đầu tư, nhưng bao gồm rất rộng, gồm: dự án giao đất không đấu giá, đấu thầu; dự án nhà ở; dự án sân golf, dự án khu công nghiệp… Trong khi đó, mục đích của quy định được suy đoán là nhằm thúc đẩy nhanh chóng các dự án mang tính trọng điểm, có tác động lan toả về kinh tế – xã hội của vùng hoặc quốc gia. Khi đó, phạm vi áp dụng rộng sẽ chưa thực sự phù hợp.

Do đó, VCCI nhấn mạnh, cần thu hẹp phạm vi áp dụng, chỉ nên ưu tiên cho các dự án trọng điểm, có tác động lan tỏa thực sự về kinh tế - xã hội của vùng hoặc quốc gia.

Ngoài ra, một trong những bất cập lớn được cộng đồng doanh nghiệp phản ánh là việc phải đồng thời thực hiện hai nghĩa vụ tài chính trùng lặp nộp tiền cấp quyền khai thác khoáng sản và thuế tài nguyên. Dù về mặt pháp lý là hai khoản thu khác nhau, song đối tượng chịu thu đều là phần tài nguyên khai thác, khiến doanh nghiệp “đóng hai lần” cho cùng một tài sản công. Hiện nay, tổng mức thu kết hợp từ thuế tài nguyên (3–25%) và tiền cấp quyền (1–5%) khiến nghĩa vụ tài chính của doanh nghiệp Việt Nam cao hơn hẳn thông lệ quốc tế. Trong khi đó, doanh nghiệp ở Indonesia, Australia hay Canada thường chỉ nộp khoảng 5–7% doanh thu dưới dạng royalty.

Do đó, VCCI đề nghị hợp nhất hai nghĩa vụ này thành một khoản duy nhất tương tự như “royalty” – cơ chế đang được nhiều nước áp dụng. Việc hợp nhất sẽ giúp đơn giản hóa chính sách, giảm gánh nặng cho doanh nghiệp và tăng tính minh bạch của hệ thống tài chính ngành khoáng sản.

Đặc biệt, hiện nay, một số doanh nghiệp đã hoàn tất việc đóng cửa mỏ, trả lại giấy phép nhưng vẫn chưa thể giải quyết nghĩa vụ tài chính liên quan đến tiền cấp quyền khai thác khoáng sản, do pháp luật chưa có hướng dẫn cụ thể. VCCI cho rằng, Dự thảo cần bổ sung quy định xử lý rõ ràng trong các trường hợp doanh nghiệp trả lại mỏ, chưa khai thác hoặc dừng dự án, nhằm bảo đảm tính thống nhất và minh bạch trong quản lý tài chính.