Chuyển đổi sang nông nghiệp tuần hoàn: Hành trình từ tiêu hao đến tái sinh

Trong suốt nhiều thập kỷ, nông nghiệp Việt Nam phát triển dựa trên mô hình tuyến tính: khai thác tài nguyên, sản xuất, tiêu dùng rồi thải bỏ. Cách tiếp cận này từng giúp đảm bảo an ninh lương thực, song nay đang bộc lộ giới hạn khi tài nguyên ngày càng khan hiếm, đất đai suy thoái, nguồn nước ô nhiễm và khí hậu biến đổi khó lường.

Theo ông Triệu Thanh Quang – Viện Địa lý Nhân văn và Phát triển bền vững, mô hình tuyến tính đang khiến ngành nông nghiệp rơi vào thế “tiêu hao kép”: vừa tiêu hao tài nguyên, vừa tiêu hao năng lực tái tạo tự nhiên của đất và nước. Trong khi đó, hơn 150 triệu tấn phụ phẩm nông nghiệp mỗi năm lại bị bỏ phí hoặc đốt bỏ, gây phát thải khí nhà kính và ô nhiễm môi trường.

Kinh tế tuần hoàn (KTTH) được xem là giải pháp căn bản để khắc phục vòng luẩn quẩn ấy. Không chỉ dừng lại ở việc tái chế rác thải, KTTH là tư duy phát triển mới, nơi mọi sản phẩm, vật chất đều có “vòng đời” thứ hai. Trong nông nghiệp, đó là quá trình biến phụ phẩm thành nguyên liệu đầu vào cho chu trình sản xuất khác, từ rơm rạ, phân bón hữu cơ đến năng lượng sinh học.

Quan trọng hơn, ông Triệu Thanh Quang cho rằng việc phát triển KTTH trong nông nghiệp Việt Nam phải dựa vào nội lực khai thác tri thức bản địa, tận dụng tài nguyên sẵn có và khơi dậy tinh thần tự chủ của cộng đồng nông dân. “Không thể trông chờ hoàn toàn vào nguồn vốn hay công nghệ ngoại nhập. Sức mạnh của kinh tế tuần hoàn nằm ngay trong chính làng quê, ruộng đồng Việt Nam”, ông nhấn mạnh.

Năm bước từ tiêu hao đến tái sinh

Theo ông Triệu Thanh Quang, chuyển đổi từ nông nghiệp tuyến tính sang nông nghiệp tuần hoàn là quá trình không thể làm trong một sớm một chiều, mà cần được thực hiện từng bước, phù hợp với điều kiện của từng vùng, từng chuỗi giá trị và từng nhóm sản phẩm. Cốt lõi là đảm bảo tính khả thi, tính liên kết và tính bền vững là ba yếu tố quyết định thành công của mô hình tuần hoàn.

Bước đầu tiên là phân tích và đánh giá nguồn lực. Đây là giai đoạn quan trọng để hiểu rõ “dòng chảy” tài nguyên trong mỗi hệ thống sản xuất: đất, nước, năng lượng, phụ phẩm và phế thải. Khi nhìn thấy giá trị tiềm ẩn trong những dòng vật chất tưởng như bỏ đi, người nông dân có thể chủ động lên kế hoạch tái sử dụng, thay vì phụ thuộc vào đầu vào mới. Theo ông Quang, việc xem chất thải là “tài nguyên thứ cấp” chính là sự thay đổi tư duy căn bản nhất trong quá trình chuyển đổi.

Bước thứ hai là thay đổi phương thức sản xuất, hướng tới nông nghiệp sinh thái, ưu tiên giảm phát thải và tiết kiệm tài nguyên. Điều này đòi hỏi áp dụng các giải pháp công nghệ thân thiện môi trường, như phân hữu cơ vi sinh, năng lượng biogas, mô hình canh tác kết hợp trồng – chăn – thủy sản, hoặc hệ thống nuôi trồng tuần hoàn (RAS) trong thủy sản. Mục tiêu là tối ưu hóa năng lượng và đầu vào, biến “đầu ra của quá trình này” thành “đầu vào của quá trình khác”.

Bước thứ ba là tái thiết kế hệ thống sản xuất. Thiết lập lại cấu trúc và quy trình vận hành của hệ thống nông nghiệp theo nguyên lý sinh thái học, đảm bảo các vòng tuần hoàn vật chất được khép kín và tương hỗ lẫn nhau. Giai đoạn này tập trung vào việc loại bỏ hoặc cải tiến các công đoạn gây ô nhiễm, lãng phí tài nguyên.

Bước thứ tư là kết nối chuỗi giá trị và thay đổi hành vi. Xây dựng mối liên kết giữa người sản xuất – doanh nghiệp – người tiêu dùng, phát triển chuỗi thực phẩm tuần hoàn và mạng lưới phân phối xanh. Đồng thời, khuyến khích thay đổi nhận thức và hành vi tiêu dùng, hướng tới sản xuất và tiêu dùng có trách nhiệm.

Cuối cùng, bước thứ năm là đổi mới và hoàn thiện mô hình, bằng cách ứng dụng khoa học công nghệ, dữ liệu số và các sáng kiến đổi mới sáng tạo. Khi kết hợp được công nghệ hiện đại với tri thức bản địa, các mô hình tuần hoàn không chỉ tăng năng suất mà còn duy trì tính bền vững xã hội – môi trường. Ông Quang khẳng định, “đây là giai đoạn nâng cấp từ tuần hoàn tự phát lên tuần hoàn có chiến lược”, tạo nền tảng cho nông nghiệp phát thải thấp, cạnh tranh cao và thích ứng với biến đổi khí hậu.

Hướng tới nền nông nghiệp bền vững và công bằng

Chuyển đổi sang KTTH trong nông nghiệp không chỉ nhằm mục tiêu môi trường, mà còn là cơ hội tái định hình mối quan hệ giữa con người và tự nhiên. Khi người nông dân nhận ra giá trị của chính phụ phẩm mình tạo ra, họ không còn là “người sản xuất nhỏ lẻ” mà trở thành “nhà tái tạo tài nguyên”. Điều đó tạo nên một nền nông nghiệp nhân văn, nơi lợi ích kinh tế song hành cùng lợi ích sinh thái và xã hội.

Từ góc nhìn phát triển bền vững, ông Triệu Thanh Quang cho rằng KTTH là “nấc thang tiến hóa” của nông nghiệp Việt Nam. Nó không phủ nhận quá khứ, mà kế thừa những gì tốt đẹp từ truyền thống canh tác thuận thiên rồi kết hợp cùng công nghệ hiện đại để hình thành chuỗi giá trị mới.

Muốn đạt được điều đó, Việt Nam cần lộ trình hành động rõ ràng: xây dựng cơ sở dữ liệu về phụ phẩm nông nghiệp, hỗ trợ vốn và kỹ thuật cho các mô hình tái chế tại chỗ, khuyến khích hợp tác xã, doanh nghiệp đầu tư vào chuỗi giá trị tuần hoàn. Đặc biệt, phải coi nông dân là trung tâm của quá trình chuyển đổi là người ra quyết định và trực tiếp thực thi.

“Chỉ khi người nông dân thấy rõ lợi ích và có đủ công cụ để hành động, kinh tế tuần hoàn mới trở thành hiện thực chứ không dừng lại ở khái niệm,” ông Quang nhấn mạnh.

Từ những bước đi đó, một nền nông nghiệp tái tạo tài nguyên, phát thải thấp và gắn kết cộng đồng sẽ dần hình thành – không chỉ giúp Việt Nam đạt mục tiêu phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050, mà còn khẳng định vị thế của nông nghiệp Việt Nam trong kỷ nguyên kinh tế xanh toàn cầu.