Dân số ngày càng già hóa, Trung Quốc ứng phó thế nào?

Tính đến năm ngoái, 20 trong hơn 30 tỉnh và khu vực cấp tỉnh của Trung Quốc đã bước vào giai đoạn mà các nhà nhân khẩu học gọi là “xã hội có mức độ già hóa vừa phải”, tức là ít nhất 14% dân số từ 65 tuổi trở lên, hoặc một phần năm dân số trên 60 tuổi.

Vào năm 2018, chỉ có 6 địa phương gồm Liêu Ninh, Thượng Hải, Sơn Đông, Tứ Xuyên, Giang Tô và Trùng Khánh đạt ngưỡng này, theo số liệu của Cục Thống kê Quốc gia Trung Quốc khi đó.

Xu hướng này, cộng với tỷ lệ sinh giảm đều đặn, đồng nghĩa với việc lực lượng lao động trong độ tuổi làm việc đang thu hẹp lại, tạo ra thách thức lớn cho các nhà hoạch định chính sách khi họ tìm cách đảm bảo tăng trưởng kinh tế bền vững.

Khi Bắc Kinh mở rộng mạng lưới chăm sóc người cao tuổi, nâng tuổi nghỉ hưu, các doanh nghiệp cũng đang hướng đến “nền kinh tế bạc”, tức thị trường hàng hóa và dịch vụ dành cho người lớn tuổi, vừa là thách thức xã hội, vừa là cơ hội vàng.

Theo Hạ Nhật, nhà nghiên cứu tại Viện Tư vấn chính sách công Anbound (Bắc Kinh), tác động của già hóa dân số đối với cơ cấu kinh tế Trung Quốc là toàn diện, đa chiều và ăn sâu vào mọi ngóc ngách của nền kinh tế.

Bà nói thêm ở cấp độ vĩ mô, Trung Quốc đang đối mặt với sự mất mát nhanh chóng của lợi thế dân số vàng, rủi ro gia tăng về tính bền vững của hệ thống an sinh xã hội, áp lực trong y tế và gánh nặng tài chính ngày càng lớn. Ở cấp độ vi mô, quá trình già hóa đang định hình lại cấu trúc gia đình, chuẩn mực văn hóa.

Chính phủ đang nhanh chóng phản ứng. Trong tài liệu định hướng cho Kế hoạch 5 năm tiếp theo, Ủy ban Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc đã kêu gọi nâng cao khả năng cung ứng dịch vụ chăm sóc cơ bản cho người cao tuổi, mở rộng mạng lưới chăm sóc giữa đô thị và nông thôn, và nâng cấp cơ sở hạ tầng công cộng để trở nên thân thiện hơn với người già.

Ủy ban cũng khuyến nghị kết hợp chăm sóc y tế và dưỡng lão, triển khai bảo hiểm chăm sóc dài hạn, và tăng cường hỗ trợ cho người cao tuổi mắc bệnh mãn tính, khuyết tật hoặc sa sút trí tuệ.

Ngoài ra, một văn bản pháp lý liên ngành được ban hành năm ngoái cũng đã khuyến khích phát triển giường chăm sóc thông minh tại nhà, giúp các tổ chức tư nhân và cộng đồng cung cấp dịch vụ giao bữa ăn, tắm rửa, y tế, hỗ trợ di chuyển và cấp cứu tại nhà cho người cao tuổi.

Giáo sư Dương Thành Cương của Đại học Tài chính – Kinh tế Tây Nam, đồng thời là cố vấn cho Ủy ban Y tế Quốc gia Trung Quốc, cho rằng chăm sóc cộng đồng, hình thức trung gian giữa chăm sóc tại nhà và tại viện dưỡng lão, cần đóng vai trò lớn hơn.

Ông đề xuất một “phiên bản nâng cấp” của mô hình này, nơi người cao tuổi vẫn có thể ở nhà nhưng nhận dịch vụ theo yêu cầu, được hỗ trợ bởi công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI).

Dân số Trung Quốc giảm ba năm liên tiếp, xuống còn 1,408 tỷ người vào năm 2024, sau khi đạt đỉnh vào 2021 do số ca tử vong vượt số ca sinh.

Bên cạnh đó, ngày càng ít người sẵn sàng lập gia đình vì chi phí sinh hoạt cao, áp lực công việc lớn và thay đổi quan niệm về hôn nhân, sinh con, khiến chính phủ phải đưa ra các chính sách hỗ trợ tài chính mới. Trong đó, có chương trình trợ cấp chăm sóc trẻ nhỏ toàn quốc, hỗ trợ tới 10.800 nhân dân tệ (khoảng 1.516 USD) cho mỗi trẻ dưới ba tuổi.

Tỷ lệ người trên 65 tuổi tăng lên 15,6% vào năm 2024, so với 13,5% năm 2020, làm dấy lên lo ngại sâu sắc về tốc độ già hóa nhanh của dân số Trung Quốc.

Hệ thống hưu trí quốc gia cũng đang chịu áp lực, khi số người lao động giảm trong khi số người nhận lương hưu tăng. Quỹ hưu trí có thể rơi vào thâm hụt vào giữa thập niên 2030, theo Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Trung Quốc.

Để đối phó, Trung Quốc nâng tuổi nghỉ hưu thêm tối đa 5 năm. Trong 15 năm tới, nam giới sẽ nghỉ hưu ở tuổi 63 (thay vì 60), nữ nhân viên văn phòng ở tuổi 58 (thay vì 55), và nữ lao động phổ thông ở tuổi 55 (thay vì 50).

Dù vậy, tuổi nghỉ hưu mới vẫn thấp hơn so với hầu hết các nước phát triển: Nhật Bản bắt đầu chi trả lương hưu ở tuổi 65, còn Hàn Quốc là 63.

Năm ngoái, Trung Quốc có khoảng 310 triệu người trên 60 tuổi, chiếm 22% dân số, gần bằng tổng dân số Hoa Kỳ và cao hơn nhiều so với 240 triệu trẻ em dưới 15 tuổi.

Tuy xu hướng này gây đau đầu cho các nhà hoạch định chính sách, nhưng nó cũng mở ra cơ hội thị trường khổng lồ. Theo Hiệp hội Phúc lợi Xã hội và Dịch vụ Người cao tuổi Trung Quốc, giá trị của nền kinh tế bạc đạt 7 nghìn tỷ nhân dân tệ (983 tỷ USD) năm 2024, tương đương 6% GDP. Dự báo đến năm 2035, con số này sẽ đạt 30 nghìn tỷ nhân dân tệ, chiếm khoảng 1/10 GDP.

Các ngành liên quan, từ chăm sóc người già, y tế, tài chính, giải trí đều được kỳ vọng tăng trưởng bùng nổ. Viên Tân, giáo sư nhân khẩu học tại Đại học Nam Khai (Thiên Tân), cho biết: “Mức thu nhập tăng đã khiến nhu cầu của người cao tuổi chuyển từ ‘sống còn’ sang ‘phát triển".

Những người sinh sau thập niên 1950 có mức thu nhập cao hơn và chịu ảnh hưởng mạnh của các công nghệ mới như Internet, trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn, khiến nhu cầu tiêu dùng đa dạng hơn nhiều.

“Từ thiết bị y tế thông minh, dụng cụ phục hồi chức năng, dịch vụ chống lão hóa, tài chính người cao tuổi đến du lịch dưỡng sinh – cùng với các cải tạo thân thiện với người già sẽ góp phần nâng cao đáng kể chất lượng sống,” ông Viên nói thêm.

Tuy nhiên, xu hướng này không diễn ra đồng đều trên cả nước. Miền Bắc Trung Quốc đang chứng kiến già hóa nhanh hơn miền Nam, với 12 trong 20 tỉnh đạt chuẩn “xã hội già hóa vừa phải” nằm ở phía bắc sông Dương Tử.

Ba tỉnh cực Đông Bắc, Liêu Ninh, Cát Lâm và Hắc Long Giang – nằm trong nhóm có dân số già nhất cả nước, khi cứ 5 người thì có 1 người trên 65 tuổi, gần đạt mức “xã hội siêu già hóa” theo tiêu chuẩn Tổ chức Y tế Thế giới (WHO).

Với lực lượng lao động chắc chắn suy giảm trong những năm tới, hạn chế tiềm năng tăng trưởng, nhiều nhà kinh tế coi tự động hóa và AI là “đệm giảm sốc” cho nền kinh tế, cùng với việc tăng năng suất lao động.

Nhưng thách thức trước mắt lại nằm ở nhu cầu tiêu dùng. Với tỷ lệ thất nghiệp thanh niên luôn trên 15%, nhà kinh tế Lữ Đình, Trưởng bộ phận Trung Quốc tại Nomura, cho rằng trong giai đoạn 2026–2030, tác động kinh tế lớn nhất của già hóa dân số sẽ thể hiện qua việc người tiêu dùng giảm chi tiêu cho nhà ở, hạ tầng, con cái và hôn lễ.