Đông Nam Á có thể kết nối vào một lưới điện chung?

Vào tháng 6, Singapore và Indonesia đã ký một thỏa thuận tạo điều kiện cho việc giao thương điện xuyên biên giới trong vòng 12 tháng tới. Điều này giúp giảm bớt các thủ tục hành chính cho các doanh nghiệp và nhiều bên khác đã nhận được giấy phép hoặc chấp thuận có điều kiện từ Cơ quan Thị trường Năng lượng Singapore (EMA).

Equator là một trong số các quốc gia có ngày càng nhiều doanh nghiệp tư nhân tham gia vào các dự án liên quan đến Mạng lưới điện ASEAN (APG). Đây là một nỗ lực của khối ASEAN nhằm kết nối hệ thống điện của 10 quốc gia thành viên vào năm 2045.

Theo quy hoạch cấp vùng, có 18 kết nối liên quốc gia được ưu tiên, bao gồm các tuyến giữa Singapore và Sumatra, cũng như giữa Philippines và Sabah (Malaysia). APG đóng vai trò quan trọng trong việc ứng phó với biến đổi khí hậu bằng cách chuyển dịch khu vực ra khỏi nhiên liệu hóa thạch sang năng lượng sạch.

Do ánh nắng, gió và thủy điện phân bố không đồng đều ở Đông Nam Á, cách duy nhất để đảm bảo tiếp cận công bằng là thông qua trao đổi điện sạch.

Ý tưởng về mạng lưới điện ASEAN đã xuất hiện từ năm 1997, trong khuôn khổ Tầm nhìn ASEAN 2020. Các nước thành viên xác định việc liên kết hệ thống điện quốc gia là cách để tăng cường an ninh năng lượng và hội nhập kinh tế.

Tuy nhiên, quá trình triển khai còn rất chậm. Theo báo cáo của Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ và Trung tâm Năng lượng ASEAN vào tháng 1 vừa qua, trong số 18 kết nối xuyên biên giới được ưu tiên, mới chỉ có khoảng một nửa được triển khai.

“Những khác biệt về kỹ thuật giữa các lưới điện quốc gia, thiếu tiêu chuẩn chung, và hạ tầng hạn chế, đặc biệt là cho truyền tải xa và cáp ngầm là rào cản lớn,” ông Sharad Somani, Trưởng bộ phận hạ tầng tại KPMG châu Á – Thái Bình Dương nhận định. Thêm vào đó, việc chia sẻ chi phí không rõ ràng và các vấn đề chính trị nhạy cảm cũng gây khó khăn. Do đó, APG từng bị "đóng băng" trong nhiều năm.

Nhưng hiện nay, khái niệm này đang được hồi sinh. Một trong những động lực chính là chi phí năng lượng tái tạo đã cải thiện rõ rệt, điện mặt trời và điện gió ngày càng cạnh tranh về giá. Ngoài ra, các quốc gia cũng cần đa dạng hóa nguồn năng lượng để đảm bảo an ninh năng lượng.

ASEAN được dự báo sẽ chiếm 25% mức tăng trưởng nhu cầu năng lượng toàn cầu trong thập kỷ tới. Đến năm 2050, nhu cầu năng lượng của khu vực này sẽ vượt qua Liên minh châu Âu. Đối với nước nhập khẩu điện như Singapore, APG không chỉ đảm bảo an ninh năng lượng mà còn là con đường tiến đến phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050. Quốc đảo này đặt mục tiêu nhập khẩu 6 gigawatt (GW) điện carbon thấp vào năm 2035. Việc mua bán điện sạch giữa các quốc gia cũng tiết kiệm hơn so với việc mỗi nước tự sản xuất toàn bộ năng lượng cần thiết.

Ông Somani cho biết: “Thương mại điện xuyên biên giới giúp các quốc gia tận dụng hiệu quả quy mô, tối ưu hóa tài sản phát điện và giảm chi phí hệ thống tổng thể”. Điều này giúp năng lượng trở nên dễ tiếp cận và đáng tin cậy hơn cho người tiêu dùng. Các nước xuất khẩu cũng được hưởng lợi.

Ví dụ, theo Viện Phân tích Kinh tế Năng lượng và Tài chính (IEEFA), Indonesia có thể thu về khoảng 210 triệu USD tiền thuế từ việc xuất khẩu điện sang Singapore với kỳ vọng đất nước này có thể trở thành một “cường quốc năng lượng sạch.”

Một dự án đa phương đã được triển khai trong khuôn khổ APG là Dự án Hội nhập điện Lào – Thái – Malaysia – Singapore (LTMS-PIP). Giai đoạn đầu, LTMS-PIP nhập khẩu tới 100 MW điện sạch từ Lào về Singapore qua Thái Lan và Malaysia.

Dự án đang bước vào giai đoạn hai, với công suất tối đa dự kiến tăng gấp đôi lên 200 MW. Mức phí truyền tải điện qua từng nước đang được đàm phán, nhưng Cơ quan Thị trường Năng lượng Singapore kỳ vọng sẽ đạt đột phá vào tháng 10 tới.

LTMS-PIP có thể mở đường cho các dự án đa phương khác, chẳng hạn như dự án hội nhập điện giữa Brunei, Indonesia, Malaysia và Philippines công bố năm 2023.

Theo bà Dinita Setyawati, chuyên gia phân tích năng lượng cấp cao tại Viện nghiên cứu Ember, các dự án APG có thể khai thác thêm 24 GW điện mặt trời và 5,6 GW điện gió cho khu vực. Với nhu cầu năng lượng sạch ngày càng tăng từ những nước như Singapore, ngày càng nhiều nhà phát triển nhận ra tiềm năng doanh thu và muốn tham gia.

Tuy nhiên, các chuyên gia nhận định, trở ngại vẫn còn nhiều, đặc biệt là về tài chính. Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB) ước tính khu vực cần đầu tư hơn 100 tỷ USD cho hạ tầng truyền tải, từ cả khu vực công và tư.

Cho đến nay, ADB đã cam kết 10 tỷ USD cho APG, bổ sung vào khoản hỗ trợ 2,5 tỷ USD từ Ngân hàng Thế giới. Hai tổ chức này cũng đang hỗ trợ phát triển Sáng kiến Tài chính cho Mạng lưới điện ASEAN (APGF), dự kiến được công bố chính thức vào tháng 10 trong hội nghị Bộ trưởng Năng lượng ASEAN. Tuy nhiên, lượng vốn cần thiết vẫn còn rất lớn.

Theo EY, khu vực tư nhân còn e dè vì chi phí đầu tư ban đầu cao và thời gian triển khai dài. Ông Melvyn Yeo, Giám đốc điều hành tại công ty đầu tư năng lượng sạch Trirec, nhận xét: “Những năm trước, các nhà đầu tư lớn vẫn thận trọng do rủi ro chính trị và thể chế, mô hình doanh thu không rõ ràng và thiếu dự án đủ điều kiện vay vốn. Trong khi người tiêu dùng, hiện vẫn chưa rõ liệu điện sạch nhập khẩu qua APG có khiến giá tăng thêm bao nhiêu.

Thách thức kỹ thuật cũng là một vấn đề. 10 nước ASEAN có quy chuẩn lưới điện và hạ tầng khác nhau. Kết nối ngầm dưới biển và thiếu điểm tiếp nhận điện là những trở ngại hậu cần. Ngoài ra, tính gián đoạn của điện mặt trời và gió khiến cần đầu tư thêm vào hệ thống lưu trữ bằng pin để đảm bảo nguồn điện ổn định.

Khó khăn lớn nhất có thể đến từ hệ thống luật pháp và cấu trúc thị trường rời rạc. Ví dụ, LTMS-PIP từng bị trì hoãn do bất đồng với Thái Lan về phí truyền tải. Tuy nhiên, dự án này có thể đóng vai trò “mở đường” cho các dự án tương lai, bằng cách nhấn mạnh sự cần thiết phải phối hợp sớm về phí truyền tải và các điểm nghẽn khác. Đặc biệt, thiết kế hợp đồng mua bán điện cần được chuẩn hóa giữa các quốc gia.

Cuối cùng, yếu tố quan trọng nhất để APG thành công là ý chí chính trị, đặc biệt là trong việc đầu tư vào năng lượng xanh thay vì quay lại với nhiên liệu hóa thạch.

Theo bà Tiza Mafira, Giám đốc tổ chức Climate Policy Initiative Indonesia: “Ở Indonesia, chúng tôi có xu hướng bảo vệ nguồn cung điện nội địa, vì nhu cầu trong nước rất lớn. Tiếc là điều đó đôi khi lại ưu ái cho than đá.

Ví dụ, trợ cấp cho than đá có thể là trở ngại lớn cho mục tiêu chuyển đổi sang năng lượng tái tạo. Do đó, cam kết của Chủ tịch luân phiên ASEAN tiếp theo cũng rất quan trọng. Nếu các nhà lãnh đạo không thật sự quan tâm thúc đẩy chương trình này thì nguy cơ trì hoãn là có thể xảy ra.

Tuy nhiên, một số người tin rằng sự đồng thuận chính trị sẽ ngày càng mạnh mẽ. Giới quan sát dự đoán, tiến trình sẽ "tăng tốc" trong hai thập kỷ tới, đầu tiên ở cấp tiểu vùng, sau đó là toàn khu vực vào những năm 2040.

Khu vực tư nhân cũng đang nỗ lực thu hẹp khoảng cách. “Không phải công nghệ mới hay đột phá khoa học gì cả. Chỉ đơn giản là bài toán về quy mô và hợp tác,” bà Mafira nói thêm, đồng thời khẳng định rằng nhu cầu hiện tại còn vượt xa lượng dự án đang có.

Nếu thành công, Mạng lưới điện ASEAN (APG) có thể định hình lại toàn bộ bức tranh năng lượng Đông Nam Á. Nhưng liệu năm 2025 có thực sự là bước ngoặt hay chỉ là một dấu mốc nữa trong dự án kéo dài hàng thập kỷ, sẽ phụ thuộc vào việc có vượt qua được rào cản hay không.