Chơi tranh Tết - Nét đẹp trong văn hóa Việt

ANH KHÔI• 13/02/2021 14:00

Đến hẹn lại lên, mỗi khi Tết đến xuân về, từ thành thị đến nông thôn, chơi tranh ngày tết đã trở thành một trong những nét đẹp đặc trưng, không thể thiếu…

Như tác giả Bàng Bá Lân đã viết:

“Tết về nhớ bánh chưng xanh

Nhớ tràng pháo chuột, nhớ tranh Lợn, Gà”

Tranh dân gian Việt Nam vốn phong phú, đa dạng bao gồm tranh thờ và tranh Tết, cả hai loại tranh trên đã trở thành nhu cầu của đời sống văn hóa đáp ứng yêu cầu của mọi người, mọi nhà… Có đủ loại tranh phù hợp với mọi lứa tuổi, ý thích của người lớn hay trẻ nhỏ, người giàu hay người nghèo, người trí thức hay người dân quê...

Tranh dân gian từng trở thành thú vui không thể thiếu trong những ngày Tết đến xuân về với nhiều khát vọng - Ảnh minh họa

Tranh dân gian từng trở thành thú vui không thể thiếu trong những ngày Tết đến xuân về với nhiều khát vọng (Tranh Đông Hồ - Đàn lợn âm dương)

Trong các gia đình nông dân ở nông thôn, việc sở hữu một vài bức tranh treo trong ngày tết là điều không hề khó với giá cả phải chăng và kích thước thích hợp tranh được mua về dán từ ngoài cổng vào đến trong nhà mang đến một không khí tươi vui, rộn ràng của mùa xuân.

Thường ở hai cánh cổng hoặc hai bên cánh cửa là hai bức tranh Tiến Tài - Tiến Lộc đối nhau, tranh vẽ hai vị thần mũ áo triều phục mang dáng vẻ văn quan. Người nông dân quan niệm rằng, đó là hai vị thần mang lại sự thịnh vượng và may mắn cho gia đình.

Ngoài hai bức tranh Tiến Tài - Tiến Lộc, nhiều gia đình cũng dán ngoài cổng hai bức tranh Vũ Đình - Thiên Ất, tranh vẽ hai vị thần võ tướng, mang vũ khí, ngụ ý dùng vũ lực trấn áp tà ma, quỉ quái cho gia đình yên ổn làm ăn.

Nhưng đa phần, các gia đình dán hai bức Đại Cát, Nghinh xuân để cầu may và xua đuổi tà ma, hoặc một số bức tranh được yêu thích như: Vinh hoa, Phú quý, Gà đàn, Lợn đàn, Đánh ghen...

Với người thành thị, tri thức, nho học khá giả thời xưa,… việc treo tranh không đơn thuần là treo tranh trang trí cho có không khí tết mà các loại tranh được chọn thường là các loại tranh dân gian chọn lọc mang triết lí sống và khát vọng của họ. Đó chính là tranh tượng trưng cho tư tưởng “Anh hùng độc lập” với bức họa con chim ô đậu trên mỏm đá cao hoặc tranh Tùng cúc, Tam đa, Lý ngư vọng nguyệt….

Mặc dù không được nhiều người để ý đến trong dịp Tết, thế nhưng, tranh dân gian vẫn là một nét đẹp trong văn hóa Việt - Ảnh minh họa

Mặc dù không được nhiều người để ý đến trong dịp Tết, thế nhưng, tranh dân gian vẫn là một nét đẹp trong văn hóa Việt (Tranh Đông Hồ - Đám cưới chuột)

Còn ở các nơi thờ cúng thiêng liêng (điện, đền, miếu), người ta treo nhiều loại tranh thờ khác nhau: Tranh Ngũ hổ, Hắc hổ thần tướng, Bà chúa Thượng ngàn... Những hình tượng thần thánh này được thể hiện bằng vẻ uy nghiêm hay dữ tợn và mang đậm màu sắc huyền bí.

Tranh dân gian được “chơi” không chỉ trong ba ngày Tết mà được dán trên tường quanh năm để thưởng thức, khi nào tranh bị rách, bị hỏng mới bóc đi.

Mỗi năm, người ta mua tranh một lần từ 23 đến 30 tháng chạp, tranh được bày bán khắp chợ cùng quê, hàng tranh ngồi đan xen hàng lá dong, hàng cam, hàng bưởi, hàng hương, thậm chí ngồi bên hàng gạo nếp, hàng đường… Người mua xúm quanh hàng tranh đông nhất vẫn là các bà mẹ, say sưa đến mức kì lạ là trẻ em như trong bài Chợ Tết – tác giả Đoàn Văn Cừ viết:

“Lũ trẻ con mải ngắm bức tranh Gà

Quên cả chị bên đường đang đứng gọi”.

Vậy ai là người đầu tiên vẽ tranh Tết? và tục chơi tranh ngày tết có từ bao giờ?

Một số nhà khảo cổ và nghiên cứu nghệ thuật cho rằng, loại hình nghệ thuật dân gian này xuất hiện từ thời nhà Lý (1010 - 1225) đến thời nhà Hồ (1400 - 1414), được duy trì và phát triển mạnh dưới thời Hậu Lê (1533 - 1788), song song với việc in và phát hành tiền giấy cũng như cùng với thời điểm đạo Phật thịnh hành.

Nghề làm tranh đã lan truyền rộng rãi hầu khắp cả nước, và tập tục chơi tranh cũng từ đó mà ăn sâu vào tiềm thức của của người dân, những dòng tranh xuất hiện, được gọi tên theo địa danh nơi sản xuất với những phong cách riêng của mình. Nét riêng của mỗi dòng tranh chính là sự khác biệt giữa kĩ thuật khắc ván in, kĩ thuật vẽ, nguyên liệu làm tranh, cách pha chế tạo màu sắc riêng...

Trong đó, không thể không nhắc đến hai dòng tranh dân gian phổ biến là tranh Đông Hồ (làng Hồ, Bắc Ninh) và tranh Hàng Trống (Hà Nội) là những lựa chọn không thể thiếu của người dân mỗi dịp tết đến xuân về.

Trước sự xô bồ của xã hội hiện nay, thú chơi tranh ngày tết dường như đã không còn được chú ý như trước nữa, nhưng đâu đó, thú chơi tao nhã "Nhất chữ, nhì tranh, tam sành, tứ mộc" của người Việt xưa vẫn ẩn hiện và ăn sâu vào tiềm thức mỗi dịp Tết đến xuân về, điều có khác tranh được treo bây giờ chỉ mang tính trang trí, mà xa vời với những giá trị, nét đẹp trước kia.

Đại đa số người dân có thể đánh mất sự thuần khiết về thú chơi tranh ngày Tết, thế nhưng, với một số ít người còn sót lại thì các dòng tranh dân gian như Đông Hồ hay Hàng Trống vẫn luôn là nét đẹp và là sự lựa chọn hàng đầu khi mỗi dịp xuân sang và như một nét đẹp văn hóa cổ truyền không bao giờ mất...