Vi phạm phát hành trái phiếu doanh nghiệp: Nguyên nhân và trách nhiệm
Thanh tra Chính phủ công khai kết luận việc chấp hành chính sách pháp luật về phát hành TPDN riêng lẻ và sử dụng nguồn tiền từ TPDN riêng lẻ, giai đoạn 1/1/2015 đến 30/6/2023.
Kết quả thanh tra 67 TCPH trái phiếu doanh nghiệp
Trong kết luận ký ngày 5/8, cơ quan nhà nước đã thanh tra 67 tổ chức phát hành trái phiếu, gồm 5 ngân hàng thương mại cổ phần, 37 công ty cổ phần, 25 công ty TNHH. Trong đó có 18 tổ chức phát hành thuộc nhóm Novaland và 20 đơn vị liên quan, 1 số nhóm tập đoàn và các công ty CTCP Signo Land, Công ty TNHH MTV Đầu tư và Phát triển DB, Công ty TNHH Đầu tư Bất động sản - Du lịch Hoàng Trường, CTCP Đầu tư và Phát triển bất động sản An Gia, CTCP Đầu tư Hải Phát, CTCP Phúc Long Vân, CTCP Đầu tư Bất động sản Đông Dương, CTCP Đầu tư Hạ tầng Kỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh, CTCP Năng lượng Bắc Hà, CTCP Kinh doanh và Đầu tư Bình Dương, Công ty TNHH Đầu tư kinh doanh bất động sản Phước Long.
Khối doanh nghiệp và ngân hàng trên đã phát hành tổng cộng 827 mã trái phiếu doanh nghiệp (TPDN) tổng trị giá hơn 462.824 tỷ đồng, trong thời gian từ 1/1/2015 đến 30/6/2023; trong đó, trái phiếu không có tài sản bảo đảm chiếm 58,4%.
Riêng nhóm các tổ chức tín dụng phát hành tổng cộng hơn 255.100 tỷ đồng trái phiếu doanh nghiệp, với mục đích để cho vay khách hàng.
Qua thanh tra việc chấp hành chính sách pháp luật về phát hành TPDN và sử dụng nguồn tiền từ TPDN đối với 67 TCPH hoạt động trong nhiều lĩnh vực, ngành nghề khác nhau như ngân hàng, bất động sản, sản xuất điện, thương mại tổng hợp, xây dựng và lĩnh vực khác; căn cứ tài liệu, báo cáo của các TCPH, các cơ quan, đơn vị có liên quan cho thấy: trong giai đoạn 2015-2023, thị trường thị trường TPDN đã phát triển theo chủ trương, định hướng của Đảng, Quốc hội, Chính phủ về phát triển cân bằng hơn giữa thị trường vốn với thị trường tín dụng ngân hàng, giảm áp lực huy động vốn cho kênh tín dụng ngân hàng; đã hội nhập ngày càng sâu rộng với thị trường khu vực và thế giới.
Về thể chế, khung pháp lý về phát hành TPDN doanh nghiệp ngày càng được hoàn thiện từ cấp Luật, Nghị định của Chính phủ và các Thông tư của Bộ Tài chính, NHNN. Luật Chứng khoán năm 2019 và Luật Doanh nghiệp năm 2020 được áp dụng từ 01/01/2021 đã quy định TPDN chỉ được phát hành và giao dịch cho nhà đầu tư chứng khoán chuyên nghiệp, TPDN phát hành ra công chúng được Ủy ban chứng khoán Nhà nước cấp phép chào bán và theo lộ trình phải có xếp hạng tín nhiệm khi chào bán TPDN... tăng cường tính công khai, minh bạch trên thị trường TPDN, nhằm giảm thiểu các rủi ro của thị trường.
Sự phát triển của thị trường TPDN đã giúp các TCPH huy động vốn cho SXKD; định hướng TCPH, các nhà đầu tư tập trung vào các khoản đầu tư trung, dài hạn thay vì gửi tiền tiết kiệm ngắn hạn; giảm bớt rủi ro cho các ngân hàng thương mại trong việc huy động vốn ngắn hạn để cho vay trung, dài hạn và nâng cao tính công khai, minh bạch trong quá trình huy động vốn TPDN. Một số doanh nghiệp, TCPH sử dụng nguồn vốn TPDN hiệu quả, đúng mục đích phục vụ việc phục hồi và phát triển SXKD sau đại dịch.
Bên cạnh các kết quả tích cực nêu trên, trong việc phát hành, sử dụng nguồn tiền từ TPDN của doanh nghiệp, TCPH còn có những khuyết điểm, vi phạm; trong quản lý nhà nước về lĩnh vực TPDN vẫn còn một số tồn tại, bất cập... có ảnh hưởng và tác động tiêu cực đến sự phát triển của thị trường TPDN.
Theo đó kết luận của Thanh tra Chính phủ liệt kê các vi phạm các đơn vị mắc phải trong phát hành trái phiếu doanh nghiệp như sử dụng tiền không đúng mục đích, hồ sơ phát hành không đạt yêu cầu, không quản lý nguồn tiền, vi phạm công bố thông tin,... theo từng vi phạm cụ thể của từng nhóm doanh nghiệp và ngân hàng trong hoạt động phát hành TPDN.
Nguyên nhân và trách nhiệm
Kết luận thanh tra cũng nêu rõ trong giai đoạn từ 01/01/2015 đến 30/6/2023, thị trường TPDN phát triển với quy mô lớn, đa dạng và ngày càng phức tạp. Hệ thống văn bản pháp luật về TPDN đã được sửa đổi, bổ sung liên tục để tăng cường hiệu lực, hiệu quả trong quản lý nhà nước đối với hoạt động phát hành TPDN. Tuy nhiên, vẫn còn một số sơ hở, tồn tại, bất cập cần thiết phải được tiếp tục nghiên cứu hoàn thiện để đáp ứng sự phát triển của thị trường. Cụ thể:
Quy định về xếp hạng tín nhiệm doanh nghiệp trong phát hành TPDN ban hành từ năm 2014 nhưng đến năm 2020 mới được áp dụng (không bắt buộc) và bắt buộc từ ngày 01/01/2024; trong thời gian này, một số doanh nghiệp yếu kém, không đủ năng lực vẫn tham gia vào thị trường tài chính nói chung và trái phiếu nói riêng tạo nên các hệ luỵ, rủi ro, nguy cơ thất thoát cho nhà đầu tư. Sự không kịp thời này có phần trách nhiệm của cơ quan quản lý nhà nước về lĩnh vực TPDN và xếp hạng tín nhiệm doanh nghiệp.
Lĩnh vực bất động sản chiếm tỷ trọng lớn trong giá trị huy động TPDN, cũng là lĩnh vực phức tạp, nhạy cảm, chu kỳ đầu tư dài; việc huy động vốn TPDN cho các mục đích nhận chuyển nhượng vốn điều lệ, mua cổ phần có tính chất đặc thù. Tuy nhiên, chưa có cơ chế giám sát, kiểm tra, thanh tra một cách chủ động, kịp thời. Bên cạnh đó, chưa có quy định giới hạn về khối lượng TPDN phát hành cho từng chương trình, dự án, mục đích để tránh tình trạng huy động TPDN tùy tiện, phục vụ cho nhiều mục đích khác ngoài thực hiện dự án.
Cơ chế chính sách vẫn còn bất cập, thiếu sự đồng bộ; việc giao doanh nghiệp phát hành tự chịu trách nhiệm về việc công bố thông tin nhưng thiếu cơ chế kiểm tra, giám sát của cơ quan quản lý nhà nước về tính chính xác, trung thực của thông tin doanh nghiệp đã công bố; quy định về căn cứ áp dụng lãi suất TPDN đối với các tổ chức tín dụng còn chưa được cụ thể...
Ngoài ra, trong thời kỳ thanh tra, thị trường BĐS gặp nhiều khó khăn với thanh khoản sụt giảm, chưa có dấu hiệu phục hồi ảnh hưởng trực tiếp đến các TCPH hoạt động trong lĩnh vực kinh doanh BĐS cũng như các ngành liên quan như sắt, thép, xây dựng, vật liệu... Bên cạnh đó, dịch bệnh COVID từ năm 2020- 2022 cũng là yếu tố ảnh hưởng tiêu cực đến kết quả sản xuất kinh doanh của nhiều doanh nghiệp nói chung và các doanh nghiệp có liên quan đến phát hành, sử dụng vốn từ TPDN nói riêng.
Nguyên nhân chủ quan, theo kết luận thanh tra, do các cơ quan chức năng còn hạn chế, tồn tại trong công tác nghiên cứu, xây dựng và hoàn thiện thể chế đối với lĩnh vực TPDN ảnh hưởng đến việc quản lý, thực hiện.
Một số TCPH vi phạm về huy động TPDN thực hiện dự án bất động sản trong khi dự án chưa đủ điều kiện về pháp lý để triển khai thực hiện; sử dụng tiền TPDN sai mục đích hợp đồng, hợp tác kinh doanh, chuyển tiền qua nhiều tổ chức, cá nhân trung gian không rõ mục đích; thông qua các hợp đồng, hợp tác kinh doanh để giao toàn quyền cho các công ty khác sử dụng tiền TPDN với giá trị lớn, thời gian dài, có TCPH gây rủi ro, nguy cơ thất thoát cho nhà đầu tư.
Các doanh nghiệp lợi dụng sơ hở của cơ chế để xây dựng phương án phát hành không chi tiết, cụ thể về mục đích sử dụng vốn từ TPDN làm căn cứ sử dụng linh hoạt, tuỳ tiện, không đúng quy định.
Một số TCPH chưa có biện pháp tổ chức thực hiện đầy đủ, chặt chẽ các quy định của pháp luật khi thực hiện phát hành TPDN.
Trách nhiệm đối với các doanh nghiệp, TCPH được chỉ ra gồm: Các TCPH chịu trách nhiệm trong việc chưa thực hiện đầy đủ, chặt chẽ, không đúng quy định về phát hành TPDN và các văn bản pháp luật liên quan trọng quá trình phát hành TPDN, sử dụng vốn từ TPDN; chưa thực hiện đúng quy định về trách nhiệm của TCPH trong việc “quản lý, sử dụng vốn từ phát hành trái phiếu theo đúng phương án phát hành trái phiếu đã được cấp có thẩm quyền phê duyệt và theo quy định của pháp luật”, trách nhiệm “thanh toán đầy đủ, đúng hạn lãi, gốc trái phiếu khi đến hạn”. Vi phạm của một số TCPH có tính chất phức tạp, thời điểm thanh tra chưa trả được nợ gốc, lãi TPDN cho trái chủ, nhà đầu tư; nguy cơ rủi ro cho nhà đầu tư, trước mắt chưa thể khắc phục được.
Hội đồng quản trị/Đại hội đồng cổ đông/Hội đồng thành viên/Chủ tịch công ty của TCPH chịu trách nhiệm trong việc phê duyệt, chấp thuận phương án phát hành TPDN chưa đúng theo quy định tại Điều lệ của công ty, quy định tại Nghị định về phát hành TPDN và quy định của pháp luật doanh nghiệp; Giám sát việc huy động, sử dụng vốn phát hành TPDN, thanh toán lãi, gốc TPDN theo quy định tại Nghị định về phát hành TPDN và Điều lệ công ty.
Một số trách nhiệm của cơ quan chức năng trong việc chưa kịp thời chủ động phối hợp với các cơ quan chức năng có liên quan về chính sách quản lý, giám sát... cũng được chỉ ra.
Cũng theo kết luận thanh tra, việc chưa thực hiện tốt công tác quản lý, giám sát, theo dõi việc công bố thông tin và báo cáo đối với các TCPH trong đó có nhiều TCPH là tập đoàn kinh tế tư nhân có quy mô lớn, dẫn đến hầu hết các TCPH được thanh tra đều vi phạm các quy định về công bố thông tin.