Khi xe điện trở thành động lực tăng trưởng xanh
Việt Nam đặt mục tiêu phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050, khiến việc chuyển sang xe điện trở thành yêu cầu tất yếu của quá trình phát triển xanh.
Theo Viện Chiến lược, Chính sách nông nghiệp và môi trường (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), để đạt mục tiêu trung hòa carbon, Việt Nam cần huy động khoảng 368 tỷ USD đến năm 2040, trong đó giao thông và năng lượng là hai lĩnh vực cần nguồn vốn xanh lớn nhất. Tuy nhiên, dư nợ tín dụng xanh hiện mới chiếm 4,2% tổng dư nợ nền kinh tế, một con số quá nhỏ so với nhu cầu đầu tư hạ tầng sạc, phát triển pin và phương tiện điện. Chính khoảng trống tài chính này đang khiến tiến trình điện hóa phương tiện gặp nhiều thách thức.
Thạc sĩ Tạ Đức Bình, Viện Chiến lược, Chính sách nông nghiệp và môi trường, nhận định: “Không thể đạt được mục tiêu Net Zero nếu không điện hóa giao thông vận tải và phát triển hạ tầng sạc trước một bước”. Nhận định này phản ánh rõ vai trò của Nhà nước trong việc mở đường cho ngành xe điện, một lĩnh vực vốn đòi hỏi đầu tư lớn và thời gian thu hồi chậm. Nếu chỉ trông chờ vào thị trường tự điều tiết, rất khó để hình thành thói quen tiêu dùng mới hay xây dựng hệ sinh thái đủ rộng cho xe điện.
Bài học từ các quốc gia đi trước cho thấy, Nhà nước chính là nhân tố tạo nên bước ngoặt. Trung Quốc trở thành thị trường xe điện lớn nhất thế giới nhờ chiến lược đầu tư đồng bộ vào chuỗi pin - sạc - linh kiện, kết hợp trợ giá mạnh tay cho người mua và doanh nghiệp sản xuất.
Trong khi đó, Ấn Độ chọn hướng “đi từ dưới lên”, tập trung vào xe ba bánh, xe buýt và phương tiện công cộng, nhờ vậy chỉ sau vài năm, tỷ lệ điện hóa của nhóm phương tiện này đã đạt tới 60%. Điểm chung của cả hai mô hình là vai trò dẫn dắt rõ ràng của Chính phủ, kinh nghiệm mà Việt Nam có thể tham khảo.
Từ kinh nghiệm quốc tế và thực tiễn trong nước, ThS Tạ Đức Bình đề xuất 6 định hướng để tạo nền tảng cho giao thông xanh. Trước hết, phát triển hạ tầng sạc và đổi pin phải đi trước một bước, vì đây là điều kiện tiên quyết để người dân có thể yên tâm chuyển sang xe điện. Khi trạm sạc đủ gần, đủ nhanh và đủ tiện, người tiêu dùng sẽ tự tin hơn trong việc lựa chọn.
Thứ hai, cần ưu tiên điện hóa các nhóm xe công, xe buýt, taxi và vận tải đô thị - những phương tiện có tần suất hoạt động cao, dễ lan tỏa tác động xã hội và giảm phát thải nhanh.
Thứ ba, khuyến khích doanh nghiệp nội địa tham gia vào chuỗi sản xuất pin, bộ sạc, phần mềm và linh kiện, thay vì chỉ nhập khẩu thành phẩm. Đây không chỉ là cơ hội giảm phụ thuộc, mà còn mở đường cho Việt Nam tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu.
Cùng với đó, chính sách tài khóa và tín dụng xanh cần được thiết kế cụ thể hơn. Những ưu đãi về thuế, vay vốn hay khấu trừ carbon nên gắn trực tiếp với các dự án giao thông điện hóa.
Bên cạnh đó, việc hình thành các khu thử nghiệm xe điện, nơi phương tiện điện được phép vận hành hoàn toàn và hệ thống hạ tầng sạc được bố trí đồng bộ sẽ giúp kiểm chứng hiệu quả mô hình, từ đó nhân rộng ra các địa phương khác.
Cuối cùng, cần tính đến việc thành lập “Quỹ hạ tầng xe điện Việt Nam” để huy động vốn từ ngân sách, quỹ khí hậu quốc tế và khu vực tư nhân, tạo nguồn lực ổn định cho giai đoạn đầu của quá trình chuyển đổi.
Nhìn tổng thể, điện hóa phương tiện không chỉ là vấn đề môi trường mà còn là cơ hội tái cấu trúc toàn bộ ngành công nghiệp ô tô Việt Nam. Ở kỷ nguyên động cơ đốt trong, chúng ta chủ yếu lắp ráp; nhưng ở kỷ nguyên điện, cơ hội để nắm công nghệ lõi từ pin, phần mềm điều khiển đến hệ thống sạc đang rộng mở hơn bao giờ hết. Nếu có chiến lược đúng, Việt Nam hoàn toàn có thể xây dựng ngành công nghiệp hỗ trợ đủ sức cạnh tranh trong khu vực.
Tuy nhiên, để điều đó trở thành hiện thực, ba yếu tố cần được vận hành đồng bộ: Nhà nước đi trước trong hạ tầng và cơ chế; doanh nghiệp mạnh dạn đầu tư, hợp tác quốc tế và người dân thay đổi thói quen tiêu dùng. Khi ba mắt xích này kết nối trơn tru, xe điện sẽ không còn là lựa chọn của số ít, mà trở thành phương tiện phổ biến trong đô thị Việt Nam.
Điện hóa giao thông không chỉ là xu hướng tất yếu mà còn là bước đi chiến lược thể hiện tầm nhìn phát triển quốc gia trong kỷ nguyên kinh tế xanh. Với sự đồng hành của Nhà nước, doanh nghiệp và người dân, Việt Nam hoàn toàn có thể định vị mình như một trung tâm sản xuất, tiêu dùng và đổi mới công nghệ xanh của khu vực, góp phần hiện thực hóa mục tiêu tăng trưởng bền vững và khẳng định vị thế trên bản đồ công nghiệp toàn cầu.