Mỹ siết xuất khẩu chip vô tình tạo cơ hội cho startup Trung Quốc

Trường hợp của Chen Tianshi, nhà sáng lập hãng thiết kế chip AI Cambricon Technologies, là ví dụ điển hình nhất. Ông là người vừa được Bloomberg Billionaires Index ghi nhận sở hữu khối tài sản 22,5 tỷ USD, tăng gấp đôi chỉ trong chưa đầy một năm.

Đáng ngạc nhiên, cú hích lớn nhất đưa Chen trở thành tỷ phú không đến từ thị trường tự do, mà đến từ lệnh cấm xuất khẩu chip của Washington và quyết tâm “tự cường công nghệ” của Bắc Kinh, hai yếu tố vô tình mở ra một thị trường được bảo hộ khổng lồ cho các công ty nội địa.

Từ thất bại với Huawei đến cú “đảo chiều”

Cách đây 6 năm, Cambricon còn đứng bên bờ vực khó khăn khi khách hàng lớn nhất – Huawei – cắt gần như toàn bộ hợp đồng để tự phát triển chip. Với hơn 95% doanh thu phụ thuộc Huawei, Chen khi đó khó có thể tưởng tượng tương lai trở thành một trong những người giàu nhất thế giới dưới 40 tuổi.

Nhưng bước ngoặt đến từ sự kiện ngoài dự liệu, khi Mỹ cấm Trung Quốc tiếp cận chip AI tiên tiến. Chính sách này khiến nhu cầu với chip nội địa tăng vọt, đồng thời tạo môi trường “bảo hộ tự nhiên” cho các doanh nghiệp như Cambricon. Cổ phiếu công ty tăng 765% trong 24 tháng, đưa tài sản của Chen tăng vọt nhờ sở hữu 28% cổ phần.

Sự thăng tiến của Chen phản ánh một trật tự công nghiệp mới tại Trung Quốc, nơi “thiên thời – địa lợi – chính sách” tạo ra lớp tinh hoa công nghệ gắn chặt với định hướng Nhà nước. Việc Bắc Kinh thúc giục các cơ quan, doanh nghiệp tránh sử dụng chip Nvidia H20 càng đẩy Cambricon vào vị thế hưởng lợi lớn.

Tuy nhiên, sự bùng nổ của Cambricon không tránh khỏi nghi ngờ. Một số nhà phân tích như Shen Meng (Chanson & Co.) cho rằng tốc độ tăng trưởng doanh thu cao chủ yếu do nền thấp và định giá hiện tại “có thể đã bị thổi phồng” nếu không có sự hỗ trợ chính sách kéo dài.

So với Nvidia – gã khổng lồ với hệ sinh thái khó sao chép – Cambricon vẫn tụt hậu vài năm công nghệ. Chip mới nhất, Siyuan 690, dù được kỳ vọng, nhưng giới phân tích cho rằng vẫn kém xa sản phẩm cùng loại của Nvidia.

Dẫu vậy, chính khoảng trống nguồn cung sau các lệnh cấm của Mỹ khiến khả năng cạnh tranh tuyệt đối không còn là yếu tố quyết định. Thiếu chip càng trầm trọng, cơ hội cho startup nội càng lớn.

Hệ sinh thái tự lực của Trung Quốc

Câu chuyện của Chen cũng cho thấy cách Trung Quốc nuôi dưỡng thế hệ doanh nhân chip mới thông qua mạng lưới trường – viện – doanh nghiệp.

Sinh năm 1985, lớn lên trong gia đình trí thức tại Nam Xương, Chen và anh trai sớm được tuyển thẳng vào chương trình tài năng của Đại học Khoa học và Công nghệ Trung Quốc. Sau khi bảo vệ tiến sĩ năm 2010, cả hai tiếp tục làm nghiên cứu tại Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc – “lò ươm” của nhiều dự án AI chiến lược, trong đó có Cambricon.

Tại đây, hai anh em công bố loạt bài báo quốc tế về tăng tốc phần cứng AI, tạo nền tảng cho việc ra mắt chip xử lý thần kinh nhân tạo đầu tiên năm 2015. Cambricon sau đó được tách thành công ty năm 2016, với Viện Hàn lâm là nhà đầu tư ban đầu.

Cambricon từng được Huawei chọn để nâng cấp khả năng chụp ảnh và chơi game trên dòng Mate 10 – cột mốc đưa công ty vào tầm ngắm thị trường. Nhưng chương trình hợp tác đó chấm dứt năm 2019, buộc công ty chuyển hướng sang thiết kế chip AI cho cloud và thiết bị biên.

Năm 2022, khi Mỹ đưa Cambricon vào danh sách đen vì lo ngại liên quan quân sự, nhiều công ty chip Trung Quốc bị đánh giá sẽ chịu đòn nặng. Tuy nhiên, sự mở rộng lệnh cấm năm 2023 – lần này nhắm trực tiếp vào Nvidia và AMD – lại tạo cơ hội đáng kể cho họ.

Các hãng công nghệ Trung Quốc được yêu cầu buộc phải mua chip nội địa trong các hệ thống nhạy cảm. Doanh thu Cambricon tăng hơn 500% trong 12 tháng và công ty lần đầu ghi nhận lợi nhuận quý cuối 2024.

Khoảng trống nguồn cung tạo “điểm nổ” mới

Trong bối cảnh nhu cầu chip AI toàn cầu tiếp tục tăng mạnh, Trung Quốc – nơi các mô hình AI lớn đang bùng nổ – đối mặt với thiếu hụt nghiêm trọng do phụ thuộc gần như hoàn toàn vào Nvidia. Điều này khiến bất kỳ lựa chọn thay thế trong nước, dù chưa hoàn thiện, cũng trở nên có giá trị chiến lược.

Như nhận định của Shuman Ghosemajumder, CEO startup AI Reken: “Sự trỗi dậy của họ đến trực tiếp từ nhu cầu cấp bách về hạ tầng phần cứng. Giống Nvidia, họ cũng sẽ chứng kiến biến động lớn về giá cổ phiếu tùy thuộc kỳ vọng của thị trường về khả năng thương mại hóa mô hình AI.”

Cambricon không phải trường hợp duy nhất. Sự nổi lên của DeepSeek – startup AI bất ngờ vượt Nvidia trong benchmark hồi 2024 – cho thấy hệ sinh thái học thuật – doanh nghiệp Trung Quốc đang vận hành theo một mô hình rõ rệt: nuôi dưỡng tài năng từ sớm, gắn với các viện nghiên cứu chiến lược và được tiếp sức bởi chính sách quốc gia.

Không thể phủ nhận, các lệnh cấm của Mỹ đã làm giảm đáng kể sức mạnh công nghệ Trung Quốc. Nhưng nó cũng đang tạo ra không gian thị trường trị giá hàng chục tỷ USD cho các startup nội địa. Cambricon chỉ là dấu hiệu đầu tiên của một xu hướng lớn hơn, nơi các startup công nghệ Trung Quốc đang tận dụng cơ hội đó để định hình ngành công nghiệp AI của mình.

Nam Trần