Thương mại thế giới ra sao sau một năm thuế quan Mỹ?
Sự dịch chuyển chuỗi cung ứng, các hiệp định thương mại mới và lộ trình né thuế tại nhiều nền kinh tế đã vẽ lại bản đồ thương mại toàn cầu sau một năm Mỹ áp mức thuế cao nhất kể từ thập niên 1930.
Gần một năm sau khi chính quyền Donald Trump áp dụng mức thuế quan khắc nghiệt nhất kể từ thời kỳ Đại Suy thoái, thương mại toàn cầu đang thay đổi theo hướng âm thầm nhưng rõ rệt.
Những dòng chảy hàng hóa, quan hệ đối tác thương mại và quyết định đầu tư mới đang được tái thiết, khi các quốc gia và doanh nghiệp tìm cách né tránh “cú sốc thuế” từ nền kinh tế lớn nhất thế giới.
Dòng chảy hàng hóa đảo chiều
Bức tranh đầu tiên có thể thấy rõ là sự đảo chiều trong một số mặt hàng chủ lực.
Canada hiện nhập khẩu nhiều ô tô từ Mexico hơn từ Mỹ. Trung Quốc “quay lưng” với nông dân trồng đậu tương Mỹ ngay trong mùa thu hoạch để mua mạnh từ Nam Mỹ. Ấn Độ và Trung Quốc nối lại đường bay trực tiếp và thúc đẩy trao đổi đất hiếm sau nhiều năm đóng băng quan hệ.
Những quyết định này tạo thành các tín hiệu đầu tiên về cách thế giới tái định vị khi Washington lựa chọn con đường bảo hộ.
Tác động không chỉ dừng ở các nền kinh tế lớn. Những nước quy mô nhỏ cũng đang xoay trục để thích ứng.
Peru tìm kiếm khách hàng châu Á cho quả việt quất chủ lực, còn Lesotho – quốc gia xuất khẩu may mặc phụ thuộc vào Mỹ – đang chuyển hướng sang thị trường châu Á, châu Âu và châu Phi. Một nhóm 14 nước gồm New Zealand, Singapore, Thụy Sĩ, UAE... đã lập liên minh thương mại, đầu tư mới để tự gia cố trước biến động lớn.
Điều đáng chú ý là dù thuế Mỹ tăng mạnh, kinh tế toàn cầu vẫn không rơi vào suy thoái như nhiều dự báo trước đó.
Theo WTO, nhờ hoạt động “chạy hàng trước thuế”, dự báo tăng trưởng thương mại hàng hóa 2025 được nâng từ 0,9% lên 2,4%. Dù vậy, IMF cho rằng tăng trưởng thương mại giai đoạn 2025–2026 có thể giảm còn trung bình 2,9%, thấp hơn mức 3,3% của dự báo cũ.
Tính chất “chịu lực” của 85% thương mại toàn cầu diễn ra ngoài nước Mỹ cho thấy mức độ phân tán và linh hoạt của thương mại thế giới thời kỳ hậu toàn cầu hóa.
FTA - bộ đệm cho rủi ro gia tăng
Trong bối cảnh đó, hàng loạt chính phủ đang gia tăng tốc độ đàm phán và ký kết hiệp định. Cựu Cao ủy Thương mại châu Âu Cecilia Malmström nhận định các nỗ lực làm sâu sắc quan hệ cũ và hình thành liên minh mới đang diễn ra rõ rệt hơn bao giờ hết. Theo giới chuyên gia, đây là phản ứng tự nhiên khi Mỹ - một trụ cột lớn của hệ thống thương mại đa phương, chọn phương án áp rào cản thuế quan đơn phương.
Dữ liệu vận tải biển và logistics cho thấy sự dịch chuyển âm thầm này đang diễn ra. Christian Gonzalez, Phó chủ tịch tập đoàn vận hành cảng ICTSI, cho biết các nhà sản xuất Trung Quốc đang đi tìm kiếm thị trường mới một cách tích cực, và điều đó mở ra nhiều cơ hội cho các nhà khai thác cảng tại Đông Nam Á.
Số liệu của Trung Quốc làm rõ hơn xu hướng: xuất khẩu sang Mỹ trong tháng 8 giảm tới 33%, mức thấp nhất trong sáu tháng. Nhưng xuất khẩu sang ASEAN lại tăng gần 23%, sang EU tăng 10% và sang châu Phi tăng 26%. Dù xuất khẩu sang Mỹ giảm, Trung Quốc vẫn trên đà lập kỷ lục thặng dư thương mại 1,2 nghìn tỷ USD trong năm.
Ngược lại, các tuyến tàu biển xuyên Thái Bình Dương – trục thương mại Mỹ-Trung – được công ty Clarksons Plc dự báo giảm gần 3% sản lượng, trong khi các tuyến khác đều tăng trưởng, dù khiêm tốn hơn năm 2024.
Bên cạnh dòng thương mại dịch chuyển, bản đồ hiệp định thương mại cũng được vẽ lại. Liên minh châu Âu đang tăng tốc mở rộng mạng lưới 76 hiệp định hiện có, từ thúc đẩy quá trình phê chuẩn thỏa thuận Mercosur sau 25 năm đàm phán đến ký FTA với Indonesia hồi tháng 9 sau gần một thập kỷ. Đàm phán EU–Australia, vốn kéo dài từ 2017, cũng được tái khởi động mạnh mẽ từ giữa năm.
Theo giáo sư Simon Evenett (IMD), giai đoạn sau khi áp thuế, ông Trump đã tạo cú hích thực sự giúp nhiều đàm phán tưởng chừng trì trệ được hoàn tất.
Tuy nhiên, xu hướng xoay sang các thỏa thuận song phương hay khu vực cũng mang rủi ro lớn, đặc biệt đối với các nền kinh tế nhỏ.
Giáo sư Eswar Prasad cảnh báo rằng việc chuyển từ hệ thống đa phương dựa trên luật lệ sang mô hình "mạnh được yếu thua” sẽ gây tổn thương cho các nước kém năng lực thương lượng.
Ngay tại nước Mỹ, những hệ quả trái chiều cũng bắt đầu xuất hiện. Sau một năm áp thuế quy mô lớn, Mỹ trở thành điểm đến đắt đỏ hơn, khiến dòng hàng hóa và thậm chí doanh nghiệp Mỹ phải tự tìm lối thoát.
Còn phần còn lại của thế giới – từ Nam Mỹ, châu Âu đến Đông Nam Á - đều đang tranh thủ giai đoạn bất ổn để kết nối mới, giảm phụ thuộc vào một thị trường duy nhất và tự dựng lấy cấu trúc thương mại linh hoạt hơn.