Siết chính sách để tránh tình trạng mua - bán sổ BHXH

Dịch COVID-19 đã tác động tiêu cực đến thị trường lao động, kéo theo tình trạng người lao động mất việc làm và nhận BHXH một lần có xu hướng gia tăng. Ðiều này đặt ra những khó khăn, thách thức cho mục tiêu bảo đảm an sinh xã hội, cũng như việc “từng bước mở rộng vững chắc diện bao phủ” và “hướng tới mục tiêu BHXH toàn dân” theo Nghị quyết số 28-NQ/TW về cải cách chính sách BHXH.

Còn những kẻ hở

Tại hội thảo “BHXH một lần ở Việt Nam - Thực tiễn và những vấn đề đặt ra”,  do BHXH Việt Nam phối hợp Trường đại học Kinh tế quốc dân tổ chức mới đây, Phó Vụ trưởng BHXH (Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội) Trần Hải Nam nhấn mạnh, việc người nhận BHXH một lần có xu hướng gia tăng làm ảnh hưởng lớn đến mở rộng diện bao phủ BHXH.

Theo số liệu thống kê của BHXH Việt Nam, trong giai đoạn từ 2014 đến 2019, cơ quan BHXH giải quyết chi trả cho gần 3,7 triệu người hưởng BHXH một lần, bình quân mỗi năm có hơn 600 nghìn người hưởng BHXH một lần, tương đương số người tham gia mới hằng năm. Theo Phó Vụ trưởng Trần Hải Nam, nếu so sánh về tỷ lệ thì số người hưởng BHXH một lần so với số người tham gia BHXH bắt buộc chiếm bình quân 4,58%, tương đương với tốc độ phát triển đối tượng tham gia BHXH bắt buộc bình quân cả giai đoạn 2014- 2019 là 5,72%. Ðiều này có nghĩa, cứ có hai người mới tham gia vào BHXH thì có một người rời khỏi hệ thống.

Trong các giải pháp ngăn chặn tình trạng mua bán sổ BHXH, “mô hình” đang được BHXH quận Gò Vấp (TP.HCM) thực hiện đã phát huy hiệu quả nhất định. Theo đó, đối với tất cả hồ sơ liên quan đến ủy quyền, bộ phận tiếp nhận của BHXH quận đều yêu cầu cung cấp số điện thoại người lao động- chủ sổ BHXH để trực tiếp liên hệ, xác minh làm rõ việc ủy quyền có đúng là giao dịch thật hay không. Thông qua việc gọi điện xác minh, nếu có dấu hiệu nghi ngờ mua bán sổ BHXH, cán bộ BHXH sẽ nghiên cứu hồ sơ và trực tiếp gặp người lao động để làm rõ. Nếu người lao động xác nhận ốm đau, khó khăn trong đi lại phải ủy quyền cho người thân nhận giúp thì cán bộ BHXH sẽ cố gắng thuyết phục, tư vấn thêm về những hệ lụy của việc nhận BHXH một lần…

Ngoài ra, từ nhiều năm qua, BHXH quận Gò Vấp đã có hệ thống phần mềm riêng lưu trữ tất cả thông tin về những người đã từng được ủy quyền nhận BHXH một lần tại địa bàn quận. Chính vì vậy, chỉ cần những “nhân vật” này lại được ủy quyền lần nữa để nhận BHXH một lần cho người khác, phần mềm sẽ phát hiện ra ngay. Thông qua dấu hiệu này, BHXH quận có căn cứ để xác minh kỹ càng hơn, hoặc phối hợp với cơ quan Công an để làm rõ có việc mua bán sổ BHXH hay không...

Theo ông Hồ Hải Luận - Giám đốc BHXH quận Gò Vấp, ngoài việc phát hiện và từ chối giải quyết cho những trường hợp có dấu hiệu mua bán sổ BHXH, thời gian qua, các trường hợp ủy quyền đem sổ BHXH đi nhận trợ cấp một lần tại Gò Vấp đã giảm mạnh.

Còn theo ông Nguyễn Trọng Nam- Trưởng phòng Thanh tra - Kiểm tra (BHXH TP.HCM), vẫn cần xem xét lại vấn đề ủy quyền, đặc biệt vì bản chất lại là mua bán sổ. Ông Nam phân tích: “Luật BHXH hiện không có quy định nào cho phép ủy quyền khi làm hồ sơ nhận BHXH một lần. Cụ thể, tại Điều 109 quy định về hồ sơ hưởng BHXH một lần không đề cập đến việc ủy quyền. Còn với những trường hợp được phép ủy quyền làm thay thì Luật BHXH quy định khá rõ, như tại Điểm c Khoản 2 Điều 108 Luật BHXH”.

Ứng dụng CNTT vào hoạt động quản lý hồ sơ BHXH

Theo Luật sư Nguyễn Giang Nam (Đoàn Luật sư TP.HCM), hiện nay “quy trình” mua bán sổ BHXH giữa các “đầu nậu” và người lao động rất đơn giản. Theo đó, trước hết người lao động chỉ cần chụp từng trang sổ BHXH gửi qua Facebook, Zalo cho “đầu nậu” xem và định giá. Sau đó, 2 bên phải ra phòng công chứng hoặc UBND phường, xã làm thủ tục ủy quyền. Cuối cùng, “đầu nậu” chỉ cần cầm sổ BHXH đến cơ quan BHXH để làm thủ tục hồ sơ nhận trợ cấp.

“Theo tôi, hiện nay ngành BHXH đang thực hiện rất tốt việc ứng dụng CNTT trong quản lý. Tới đây là thẻ BHYT điện tử, vậy còn sổ BHXH điện tử thì sao? Nếu ngành BHXH tiến tới bỏ sổ BHXH giấy để trở thành sổ BHXH điện tử giống như sổ hộ khẩu, giống như thẻ BHYT điện tử thì việc quản lý bằng công nghệ sẽ dễ dàng hơn rất nhiều. Nếu không còn sổ BHXH giấy, thì “đầu nậu” lấy gì để mua bán? Kể cả việc gian lận để ủy quyền cũng dễ dàng bị kiểm soát chặt chẽ, vì thông tin dữ liệu đều được cập nhật trên điện tử”- Luật sư Nam phân tích.

Luật sư Trần Tiến Mạnh (Đoàn Luật sư TP.HCM) cũng cho rằng, câu chuyện “BHXH một lần” vẫn phải chú trọng kiểm soát bằng các quy định pháp luật, nhưng cần đảm bảo quyền và tôn trọng ý chí của người lao động. Việc đầu tiên là phải ngăn chặn ủy quyền nhận BHXH một lần để dẹp vấn nạn mua bán sổ BHXH, chỉ cho phép những trường hợp ngoại lệ như bệnh nặng có giấy xác nhận của bác sĩ. “Trước đây Quốc hội có quy định Điều 60 Luật BHXH với mục tiêu để người lao động có lương hưu, đảm bảo an sinh xã hội lâu dài. Ý nghĩa rất tốt, nhưng người lao động lại phản ứng, bởi vì nó “đụng chạm” trực tiếp tới suy nghĩ của người lao động, họ cứ tưởng bị “chặn” lại quyền. Thực tế Luật quy định vẫn có một số trường hợp được nhận BHXH một lần. Chính vì vậy, theo tôi cần phải xem xét nghiêm túc lại vấn đề này”- Luật sư Mạnh nói.

Cũng theo Luật sư Mạnh, hiện nay đa phần người lao động nhận BHXH một lần đều có thời gian tham gia BHXH khá ngắn (từ 1 đến 5 năm). Với khoảng thời gian ngắn ghi nhận trong sổ BHXH như vậy, nhiều người lao động cũng không mấy mặn mà gìn giữ nên việc đi nhận “một cục” để có tiền ngay là tâm lý dễ hiểu. Chính vì vậy, để giúp người lao động có thời gian suy ngẫm thì Luật BHXH nên khống chế mốc thời gian được nhận BHXH một lần cao hơn, ví dụ sau 2 năm nghỉ việc mới được nhận hoặc quy định người lao động phải đóng BHXH đủ số năm từ 5 năm trở lên thì mới được nhận BHXH một lần.

“Khống chế số năm làm sao càng nhiều, mức tiệm cận càng gần mốc thời gian có thể được hưởng lương hưu, sẽ buộc người lao động phải cân nhắc. Khi đó, người lao động mới xác định rõ cần phải làm việc tiếp và tham gia BHXH ở một công ty mới… Dù vậy, cũng nên cân nhắc để quy định được triển khai theo từng bước trong ngắn hạn, đảm bảo sự hài hòa, tránh trường hợp người lao động hiểu lầm, bị “sốc” gây ảnh hưởng không tốt- dù mục đích của chính sách chắc chắn là tốt đẹp, nhân văn”- Luật sư Mạnh nói thêm.