Tây Thiên – Cội nguồn phát tích Phật giáo Việt Nam

NGUYỄN VIỆT• 15/03/2022 23:51

Danh thắng Tây Thiên tự hào là trung tâm văn hóa, tôn giáo tín ngưỡng, du lịch của Vĩnh Phúc và cả nước.

>>Vĩnh Phúc “chuyển mình” từ đại dịch

Vĩnh Phúc là vùng đất cổ có vị trí địa chính trị, địa văn hóa rất quan trọng trong suốt quá trình hình thành và phát triển của dân tộc. Từ buổi đầu dựng nước đến thời đại Hồ Chí Minh, nhân dân Vĩnh Phúc đã tạo nên một kho tàng di sản văn hóa đa dạng về nhiều loại hình, có giá trị to lớn về nhiều mặt, góp phần tạo nên bản sắc văn hóa Việt Nam, nền văn hiến Việt Nam ngàn năm rực rỡ, trong đó tiêu biểu nhất là di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh Tây Thiên.

Ở Tây Thiên, tín ngưỡng thờ Mẫu và Phật giáo hòa quyện vào nhau, tạo thành một bầu không khí thanh tịnh, linh thiêng ít nơi nào có được.

Với ý nghĩa đặc biệt này, ngày 23/12/2015, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 2367/QĐ-TTg xếp hạng Di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh Tây Thiên, thuộc thị trấn Đại Đình, huyện Tam Đảo, tỉnh Vĩnh Phúc là di tích quốc gia đặc biệt; ngày 14/01/2020, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ký Quyết định số 176/QĐ-BVHTTDL đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia đối với Tín ngưỡng thờ Mẫu Tây Thiên.

Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia

Hai di sản văn hóa đặc biệt này không chỉ là niềm vinh dự, tự hào đối với nhân dân tỉnh Vĩnh Phúc mà còn là trung tâm văn hóa, tôn giáo tín ngưỡng, du lịch hàng đầu của đất nước Việt Nam.

Tên gọi Tây Thiên mang ý nghĩa là “nơi các nhà sư Tây Thiên (Ấn Độ) tu hành”, được đặt để ghi nhớ giáo đoàn đầu tiên tới từ Ấn Độ vào Việt Nam truyền đạo. Vào thế kỷ III trước công nguyên, phái bộ thứ tám của vua A Dục đã tới nơi đây hoằng dương Phật pháp. Bị thu hút bởi cảnh sắc núi non liên hoàn hùng vĩ, có suối chảy, nước trong, thác ghềnh, non cao, rừng rậm, giáo đoàn đã dừng chân tu hành, xây dựng thành Nê Lê và chùa Địa Ngục.

Tới thời Trần, đây là trung tâm Phật giáo thâm uy giống như Yên Tử và Đông Triều. Các địa danh khác như Suối Giải Oan, suối Trường Sinh, chùa Đồng Cổ, rừng thông già đại thụ là nơi nhiều đời cao tăng tu tập, hành trì và viên tịch. Người ta cũng đã tìm được 3 bia mộ đá và di cốt của Giác Linh Ngã Thiền Sư, Võng Sơn Thiền Sư, Cúc Khê Thiền Sư.

Nơi đây cũng đã xây dựng Thiền Viện Trúc Lâm lớn nhất cả nước, cùng với cảnh quan thiên nhiên kỳ vỹ. Theo nhiều tư liệu nghiên cứu, Tây Thiên còn là chốn tổ phật giáo Việt Nam.

Vào khoảng 2300 trước Công Nguyên, nơi đây đã có chùa “Tây Thiển cổ tự”. Năm 2450 trước Công Nguyên, một lần Vua Hùng Vương thứ 7 lên núi Tam Đảo cầu tiên đã thấy ở đây có chùa thờ Phật.

Xác định đây chính là cái nôi của phật giáo, Giáo hội Phật Giáo Việt Nam đã khởi công xây dựng Thiền Viện Trúc Lâm trên nền chùa cổ Thiên Ân cổ, có diện tích rộng 4,5ha, rừng ngoại vi rộng 50ha. Khi xây dựng thiền viện, các nhà khoa học còn tìm thấy hàng ngàn hiện vật có niên hiệu từ thời Lý, Trần, Lê, Mạc, Nguyễn và các di chỉ khảo cổ về phật giáo minh chứng rõ thêm về chốn tổ phật giáo tại nơi đây.

Tục thờ mẫu hiện có nhiều tại các làng, xã của Vĩnh Phúc.

Tín ngưỡng thờ Mẫu Tây Thiên gắn với truyền thuyết về Quốc Mẫu Tây Thiên Lăng Thị Tiêu là nữ nhi người trang Đông Lộ, xã Đại Đình, huyện Tam Đảo, tỉnh Vĩnh Phúc.

Theo truyền thuyết, Quốc Mẫu Tây Thiên có tên thật là Lăng Thị Tiêu, sinh ở thôn Đông Lộ, xã Đại Đình, huyện Tam Đảo, tỉnh Vĩnh Phúc. Ngọc phả thời Hùng Vương và những câu chuyện lịch sử ghi lại: Khi Vua Hùng Vương thứ bảy tới Tây Thiên thuộc xã Đại Đình để thỉnh Phật, Ngài đã gặp gỡ và kết duyên cùng thiếu nữ Lăng Thị Tiêu. Hoàng phi Lăng Thị Tiêu đã cùng Vua mở mang bờ cõi, thống nhất giang sơn, dạy dân trồng lúa, giữ lửa trong buổi bình minh của dân tộc, xây dựng một đất nước thái bình thịnh trị.

Khi còn sống, trong nước có loạn, Quốc mẫu Tây Thiên có công chiêu mộ binh sĩ, phò vương cứu nước, cứu dân. Sau khi mất, bà thường hiển linh, âm phù giúp các đời vua đánh giặc, giữ nước. Với những công lao đó, Hoàng phi được sắc phong là Quốc Mẫu Tây Thiên và được thờ tự chính tại đền Thượng trên đỉnh núi Thạch Bàn.

Bà còn được suy tôn danh hiệu Tam Đảo sơn trụ Quốc Mẫu tối linh Đại vương - Đệ nhất thượng đẳng Phúc Thần (vị thần tối cao bảo trợ cho dãy Tam Đảo), là hiện thân của Mẫu Thượng Ngàn (một trong Thánh Mẫu Tử Phủ chuyên trách cai quản, sáng tạo vũ trụ).

Di tích danh thắng Tây Thiên với hệ thống đền thờ có từ hàng nghìn năm nay tại tỉnh Vĩnh Phúc được lập để tưởng nhớ công ơn của bà. Ở Tây Thiên, tín ngưỡng thờ Mẫu và Phật giáo hòa quyện vào nhau, tạo thành một bầu không khí thanh tịnh, linh thiêng ít nơi nào có được.

>>Chủ tịch Quốc hội: Vĩnh Phúc cần đẩy nhanh chính quyền số, kinh tế số

Danh lam thắng cảnh, du lịch tâm linh

Vì vậy, những người hành hướng tới đây, luôn tin rằng những nguyện ước của mình sẽ được chứng tâm và thành hiện thực. Tục thờ mẫu hiện có nhiều tại các làng, xã của Vĩnh Phúc. Trên địa bàn tỉnh có khoảng 50 di tích thờ Quốc mẫu Tây Thiên. Riêng xã Đại Đình có tới 5 điểm thờ vị Quốc mẫu linh thiêng này.

Để tưởng nhớ Quốc mẫu Tây Thiên, hàng năm vào ngày 15/2 âm lịch, dân trong vùng lại mở hội để cùng khách thập phương tưởng nhớ công đức, tỏ lòng biết ơn và cầu xin Quốc mẫu phù hộ cho bình an, may mắn.

Bên cạnh thờ Quốc mẫu Lăng Thị Tiêu, các đình, đền ở Tây Thiên còn thờ Mẫu Thiên, Mẫu Địa, Mẫu Thượng Ngàn (các vị thần cai quản trời, đất, núi rừng) và các ông hoàng, bà chúa.

Tây Thiên nằm trong thung lũng lòng chảo của sơn hệ Tam Đảo, có độ cao từ 54m đến 1.100m so với mực nước biển, phạm vi phân bố khoảng 11km2 (dài 11km, rộng 1km).

Qua điều tra, thống kê hiện nay khu vực Tây Thiên - Tam Đảo có 1.247 loài của 645 chi thuộc 169 họ thực vật, có 42 loài đặc hữu và 85 loài nguy cấp, quý hiếm. Đây là những loài góp phần làm nên sự quyến rũ, nét đặc sắc của khu vực này. Động vật quý hiếm và đặc hữu của khu vực này hiện còn giá trị rất lớn và có đặc trưng riêng biệt. Tổng số động vật quý hiếm là 63 loài chiếm 5,3% số loài.

Tây Thiên là một mảnh trời Thiên quốc lạc xuống trần gian. Ở nơi ấy, mọi lời ngợi ca của thế gian chỉ để nói tới cái hình mà chưa nói được đủ về cái thể của trời đất mà người xưa để lại.

Đó cũng là những vẻ đẹp tâm linh đầy chất thánh thiện mà nay hội lại ở các công trình kiến trúc đã đời nối đời đắp xây cho khu vực này. Mà nay, biểu hiện cụ thể là đền Mẫu - Lăng Tiêu, đền Thần Núi, chùa cổ Tây Thiên, với ba tấm bia mộ chí ghi danh tu hành của Thiền sư mà không ghi hành trạng, là một số công trình tương đối mới hội vào, như điện Địa Mẫu, điện Cô Chín… Tất cả những di tích này đan xen nhau trên mảnh đất thiêng ở lưng chừng núi Thạch Bàn.

Tây Thiên không chỉ là một vùng sinh thái thắng cảnh thiên nhiên trời phú, mà nơi đây còn gắn với những bước đi đầu tiên của người Việt trên con đường tiến xuống khai thác vùng châu thổ.

Tây Thiên còn là một điểm sáng mang tính khởi đầu của sự dung hội giữa Phật giáo có yếu tố nguyên sơ đầy chất trí tuệ với tín ngưỡng dân gian thông qua vị anh hùng văn hoá (từ thời tiền, sơ sử) là Thánh/Quốc Mẫu Lăng (Thị) Tiêu, cùng sự đắp bồi của lịch sử và một số dòng tín ngưỡng khác thuộc quá trình phát triển của xã hội… mà dệt thành một trong những bản trường ca “giao hưởng” đa sắc màu khá điển hình của di sản văn hoá Việt Nam.

Khu di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh Tây Thiên đã được Ủy ban nhân dân tỉnh Vĩnh Phúc phê duyệt Quy hoạch chung, tỷ lệ 1/5000. Là quần thể công trình di tích lịch sử tâm linh, văn hóa, danh thắng với nhiều hình thức phong phú đa dạng gắn liền với di tích lịch sử Quốc gia thờ Quốc Mẫu và Thiền Viện.

Là nơi tổ chức các hoạt động văn hóa, giáo dục, học tập và truyền thống văn hóa lịch sử dân tộc và nơi tổ chức các hoạt động vui chơi, giải trí, hội chợ, triển lãm… Là khu du lịch đa chức năng bao gồm các công trình di tích, tôn giáo tín ngưỡng, khu Thiền Viện, công trình thương mại dịch vụ tổng hợp, dịch vụ nghỉ dưỡng gắn liền với các công trình phục vụ khu dân cư và khu danh thắng.