Đấu thầu lỏng lẻo, hồ sơ giả tung hoành

Đấu thầu công vốn được thiết kế để bảo đảm minh bạch và cạnh tranh. Nhưng khi thẩm định lỏng tay, kiểm tra sau không chặt, “giấy tờ đẹp” lại hóa tấm màn che cho năng lực vẽ vời, nhân sự đi mượn và kết quả kiểm tra chất lượng hợp thức hóa sau thi công. Chi phí đội lên, chất lượng công trình suy giảm, còn doanh nghiệp làm ăn nghiêm túc bị đẩy khỏi cuộc chơi.

Lộ kẽ hở từ gian lận hồ sơ

Ngày 18/9/2025, Cơ quan Công an tỉnh Nghệ An đã khởi tố 34 đối tượng vì lập khống hồ sơ kiểm tra chất lượng vật liệu và hồ sơ năng lực để chiếm lợi thế trong các gói thầu xây dựng. Hai doanh nghiệp kiểm định gồm Công ty CP Xây dựng Việt An và Công ty CP Tư vấn Kiểm định Xây dựng 36 – bị cáo buộc “sản xuất” kết quả theo đơn đặt hàng.

Thay vì cử kỹ thuật viên lấy mẫu tại công trường, lập biên bản và kiểm tra theo đúng quy trình, dữ liệu bị dựng ngược: công trình đã thi công xong mới “ra kết quả”, thậm chí một bộ số liệu được dùng cho nhiều dự án. Trên giấy tờ, hồ sơ năng lực cũng được “tô vẽ”: chữ ký nhân sự nhưng người không hiện diện, máy móc kê khai nhưng không có thật, kinh nghiệm sao chép từ công trình khác.

Những tờ giấy “hoàn hảo” trở thành chìa khóa mở cửa nghiệm thu và thanh toán, trong khi rủi ro chất lượng đổ dồn lên công trình và ngân sách.

Trao đổi với Diễn dàn Doanh nghiệp, Luật sư Lê Thị Nhung - Giám đốc Công ty Luật L&A Legal Experts chỉ rõ các mắt xích kỹ thuật dễ bị lợi dụng. Kẽ hở lớn nằm ở khâu lấy mẫu, khi nhật ký hiện trường không để lại dấu vết số hóa đáng tin cậy như thời điểm, tọa độ, ảnh và người chịu trách nhiệm, mẫu rất dễ bị “lấy trên giấy”.

Một kẽ hở khác xuất hiện ở công đoạn chuyển giao và kiểm tra, nếu không lưu vết dữ liệu gốc, không đối sánh mã vật liệu với hạng mục, phòng thí nghiệm có thể hợp thức hóa kết quả theo yêu cầu. Với hồ sơ năng lực, điểm yếu thường thấy là nhân sự và thiết bị “mượn”, chỉ cần vài bản sao và hợp đồng thời vụ, năng lực bỗng “đẹp” lên nếu bên mời thầu không đối chiếu trên dữ liệu bảo hiểm, thuế và đăng ký thiết bị.

Theo luật sư Lê Thị Nhung, chặn gian lận không phải bằng thêm giấy tờ mà bằng dấu vết truy nguyên, nhật ký lấy mẫu có chữ ký số, kết quả kiểm tra gắn mã định danh tới từng hạng mục, kiểm tra ngẫu nhiên, tái kiểm tra độc lập, đối sánh tự động khai báo nhân sự với các cơ sở dữ liệu liên quan và yêu cầu xuất trình thiết bị tại công trường trước khi chấm thầu. Khi những “điểm mù” ấy được soi sáng, “dịch vụ sản xuất kết quả” khó còn đất sống.

Bổn cũ soạn lại

Một lát cắt khác cho thấy “vũ khí hồ sơ” có thể được kích hoạt ngay từ gốc. Tại TPHCM, giai đoạn 2012 - 2017, Công ty AIC trúng 230 gói thầu, chủ yếu trong giáo dục và y tế; nhiều gói bị xác định đội giá, riêng khối giáo dục gây thiệt hại hơn 142 tỉ đồng. Tại tòa, có lời khai về việc cộng thêm khoảng 40% ngay từ khâu lập dự toán. Kịch bản quen thuộc hình thành: tiêu chí mời thầu được thiết kế theo cấu hình “đo ni đóng giày”, khảo giá khép kín, những “đối thủ” xuất hiện chỉ để hợp thức hóa quy trình. Cuộc cạnh tranh bị bẻ lái từ đầu, hội đồng chấm thầu khó nhận ra “đường dây” nếu thiếu dữ liệu độc lập để đối sánh.

Trao đổi với phóng viên, Luật sư Nguyễn Đức Biên – Giám đốc Công ty Luật TNHH Đại La gọi đó là thao túng hồ sơ bằng cách điều khiển điểm xuất phát.

Theo phân tích của ông Biên, khi bộ tiêu chí cài các điều kiện hiếm, chỉ một nhà cung cấp đáp ứng thì cuộc chơi đã nghiêng; khi giá dự toán hình thành trên nền “khảo giá đóng”, tín hiệu thị trường bị triệt tiêu; khi “quân xanh” góp mặt, quy trình tưởng chừng đủ thủ tục vẫn không phản ánh cạnh tranh thật.

Ông Biên cho rằng, khắc phục không nằm ở việc thêm con dấu mà ở cách tổ chức lại quy trình, đó là phải tách bạch người xây dựng tiêu chí và người thẩm định; công khai cấu hình, giá để so sánh với cơ sở dữ liệu mua sắm tập trung; xác thực mọi giấy tờ, báo giá, biên bản bằng mã tra cứu được trên hệ thống độc lập; xoay vòng tổ chuyên gia chấm thầu; kiểm tra các trường hợp “trúng lặp”; triển khai hệ thống tra cứu điện tử về bảo lãnh và cơ sở dữ liệu nhà thầu cho phép kiểm tra tức thời.

Ông cũng lưu ý thêm một kẽ hở ít được nhắc tới, đó là sự thiếu vắng trách nhiệm cá nhân của các cán bộ ở khâu phê duyệt. “Nếu tổ chức thẩm định mà không có cơ chế chịu trách nhiệm rõ ràng, những cảnh báo sớm sẽ không có người tiếp nhận và xử lý. Mỗi gói thầu cần có nhật ký kiểm tra độc lập, có thể truy vết tới từng cán bộ ký duyệt, để tránh tình trạng “ký cho có” rồi thoát trách nhiệm khi xảy ra sai phạm”, luật sư Biên nói và cho rằng, đây chính là “điểm neo” quan trọng, phải gắn trách nhiệm cá nhân với từng chữ ký, đồng thời khuyến khích tố giác và bảo vệ người tố giác để nâng hiệu quả giám sát.