Tại Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 46 diễn ra cuối tháng trước ở Malaysia, các nhà lãnh đạo Đông Nam Á đã tái khẳng định cam kết chung hướng tới một “tương lai bao trùm và bền vững” dưới vai trò Chủ tịch luân phiên của Malaysia.
Khi căng thẳng địa chính trị gia tăng, kéo theo sự phân mảnh của các chuỗi cung ứng khu vực và toàn cầu, ngày càng rõ ràng rằng vai trò của ASEAN trong chuỗi giá trị toàn cầu sẽ phụ thuộc vào khả năng thiết lập các khuôn khổ hợp tác xuyên biên giới có thể tương tác hiệu quả.
Nhu cầu này trở nên cấp thiết hơn trong bối cảnh chuỗi giá trị trí tuệ nhân tạo (AI) đang hình thành. Theo các chuyên gia, hiện nay ASEAN cần một nền tảng sản xuất AI có thể tương tác lẫn nhau.
Tất cả 10 quốc gia thành viên ASEAN hiện đều đã công bố chiến lược AI quốc gia. NAIS 2.0 của Singapore thúc đẩy ứng dụng AI thực tiễn theo ngành. Khung MADANI của Malaysia nhấn mạnh phát triển AI theo hướng đạo đức và bao trùm. Dự án BRAIN của Indonesia kết nối AI với hiện đại hóa kinh tế.
Tuy nhiên, ông Marcus Loh, nguyên Chủ tịch của Viện Quan hệ công chúng Singapore nhận định, tổng thể những nỗ lực này lại cho thấy một vấn đề cấu trúc là sự phân mảnh. ASEAN vẫn chưa có hệ thống bảo vệ dữ liệu đồng bộ, hạ tầng điện toán chia sẻ, hay các tiêu chuẩn AI có thể tương tác lẫn nhau. Những lỗ hổng này làm hạn chế khả năng mở rộng và niềm tin trong khu vực.
Trong bối cảnh đó, tham vọng “Silicon Schengen” của châu Âu là một mô hình tham khảo. Ý tưởng này lấy cảm hứng từ các sáng kiến thực tế như Silicon Europe Alliance, một liên minh gồm 12 cụm công nghệ hàng đầu châu Âu, tập trung vào vi điện tử, quang điện tử và phần mềm, với hơn 2.500 doanh nghiệp và viện nghiên cứu từ SME đến các tập đoàn lớn.
Đối với Đông Nam Á, tinh thần của “Silicon Schengen” là điều đáng để học hỏi. ASEAN nên hướng tới xây dựng một “quần đảo AI ASEAN”, một chuỗi hệ sinh thái số kết nối khắp khu vực, tạo điều kiện cho khu vực Đông Nam Á định hình nên một mô hình đặc thù của riêng mình.
Hội nghị Cấp cao ASEAN–GCC–Trung Quốc lần đầu tiên vừa qua càng khẳng định tầm quan trọng của hợp tác khu vực, cũng như tiềm năng ngày càng lớn của ASEAN với vai trò trung tâm sản xuất – nơi kết nối vốn đầu tư từ Vùng Vịnh với công nghệ từ Trung Quốc. Trong bối cảnh hệ thống thương mại toàn cầu đang rạn nứt, khái niệm “quần đảo AI ASEAN” có thể trở thành nền tảng cho một kiến trúc mới về thương mại số, đổi mới và sản xuất.
Trước khi ASEAN có thể xây dựng một nền tảng sản xuất thống nhất được hỗ trợ bởi AI, ông Loh cho rằng, khu vực cần đạt được hai mục tiêu phù hợp với bối cảnh địa phương và nâng cao năng lực nguồn nhân lực.
"AI không chỉ cần quy mô hay công nghệ tiên tiến để thành công; nó sẽ chỉ phát huy hiệu quả khi được tin tưởng, thân thiện với người dùng và thích nghi với nhịp điệu của các doanh nghiệp và cộng đồng địa phương", ông Loh nói.
Đây chính là lý do khiến SEA-LION, mô hình ngôn ngữ lớn đa ngữ đầu tiên của Đông Nam Á có ý nghĩa đặc biệt. Được huấn luyện bằng tiếng Bahasa Indonesia, tiếng Việt, tiếng Thái, tiếng Tagalog và tiếng Anh, SEA-LION không chỉ hiểu ngôn ngữ mà còn hoạt động hiệu quả trên hạ tầng nội địa, kể cả với các doanh nghiệp nhỏ.
Vì các SMEs chiếm 97% tổng số doanh nghiệp và sử dụng hơn 85% lực lượng lao động trong khu vực, nên nếu AI không phục vụ được SME thì cũng sẽ không thể phục vụ được ASEAN.
Singapore là ví dụ điển hình khi chính sách, đối tác và phát triển năng lực được điều phối hiệu quả. Năm 2023, hàng nghìn SME trong nước đã áp dụng công cụ AI, với mục tiêu nâng con số này lên 15.000 doanh nghiệp vào năm 2026.
Mặc dù vậy, tất cả những điều trên sẽ không thể thực hiện nếu thiếu chip. Thị trường bán dẫn ASEAN dự kiến đạt quy mô 52 tỷ USD vào năm 2032. Singapore hiện đảm nhận 11% năng lực lắp ráp, thử nghiệm và đóng gói bán dẫn toàn cầu, trong khi Malaysia chiếm thêm 7%. Việt Nam và Philippines cũng đang mở rộng nhanh chóng năng lực trong lĩnh vực này.
Nhưng tiềm năng thật sự của “quần đảo AI ASEAN” nằm ở khả năng tích hợp.
Một ví dụ khả thi là Khu kinh tế đặc biệt Johor–Singapore (SEZ), nơi Singapore cung cấp thế mạnh về thiết kế vi mạch, R&D và sản xuất tiên tiến, còn Johor cung cấp quỹ đất, lao động cạnh tranh về chi phí và hạ tầng hậu cần. Ngay phía Bắc SEZ là Penang, nơi có hơn 350 công ty điện tử, bao gồm cả Intel và AMD có thể đóng góp năng lực thiết yếu về sản xuất tấm bán dẫn, lắp ráp và kiểm định hậu kỳ.
Không chỉ gần về địa lý, các “mắt xích” này còn được kết nối bằng sự nhất quán về chính sách. Thỏa thuận SEZ thiết lập công nhận lẫn nhau về bằng cấp chuyên môn, thủ tục hải quan tinh gọn và khả năng luân chuyển lao động linh hoạt, giúp chuỗi cung ứng xuyên biên giới hoạt động linh hoạt.
Đối với các tập đoàn bán dẫn toàn cầu như Nvidia, việc tiếp cận “quần đảo AI ASEAN” sẽ mang lại lợi ích lớn.
Điểm dễ tổn thương nhất của Nvidia không phải là công nghệ, mà là địa chính trị. Chip AI của họ phụ thuộc vào một chuỗi cung ứng toàn cầu phức tạp, từ thiết kế và tài sản trí tuệ ở Mỹ, tấm bán dẫn từ Đài Loan và Nhật Bản, công nghệ EUV của ASML (Hà Lan), sản xuất tại TSMC (Đài Loan), đóng gói và thử nghiệm tại Hàn Quốc, Malaysia và Việt Nam.
Cuối cùng, các trung tâm logistics ở Đông Nam Á đưa những con chip giá trị cao này đến thị trường toàn cầu. Trong bối cảnh kiểm soát xuất khẩu ngày càng siết chặt và các điểm nghẽn ngày càng nhiều, hợp tác với Singapore, Malaysia, Việt Nam và Thái Lan sẽ mang lại khả năng phục hồi phân tán.
Khi ASEAN hướng tới tương lai, vai trò chiến lược của Đông Nam Á trong chuỗi giá trị AI toàn cầu cần phải thay đổi. Nếu muốn phát triển, khu vực phải chuyển từ điểm trung chuyển giá rẻ sang thành một mắt xích then chốt về đổi mới, sản xuất và khả năng phục hồi. Sự chuyển mình này đòi hỏi đầu tư đồng bộ vào nhân tài, hạ tầng và sự liên kết chính sách xuyên biên giới.
Con đường phía trước là phải xây dựng cả năng lực quốc gia lẫn tính gắn kết khu vực để ASEAN có thể giữ vai trò trung tâm trong kỷ nguyên AI.
