"Nhà máy bóng tối" đe dọa sức hấp dẫn của ASEAN

Một nhà máy sản xuất xe điện ở Thượng Hải mất hai năm rưỡi để sản xuất một triệu chiếc xe đầu tiên. Sau khi tự động hóa 95%, họ chỉ mất 12 tháng để sản xuất một triệu chiếc tiếp theo.

Một nhà máy điện tử thế hệ mới của Hàn Quốc sản xuất các gói bán dẫn cao cấp đã cắt giảm một nửa lực lượng lao động với mục tiêu trở nên hoàn toàn không cần người vận hành bằng cách tận dụng trí tuệ nhân tạo (AI), học sâu, robot và công nghệ bản sao kỹ thuật số.

Những đột phá như vậy về năng suất trong lĩnh vực sản xuất chỉ ra một xu hướng mới đang hình thành: "nhà máy bóng tối" (dark factory) hoặc "nhà máy tắt đèn" (light-out factory) là những cơ sở hoàn toàn tự động hoạt động 24/7 mà không cần sự can thiệp của con người.

Điều này cho thấy cơ hội giảm nhu cầu về lực lượng lao động từ 50% đến 90% trong khi rút ngắn thời gian sản xuất tới 90%.

Ngành sản xuất chiếm khoảng 20% ​​nền kinh tế ASEAN. Tại Malaysia, Singapore và Thái Lan, hơn 1/5 sản lượng sản xuất đến từ các ngành gắn liền với chuỗi giá trị bán dẫn - từ điện thoại thông minh và robot công nghiệp đến xe điện và quốc phòng. Các ngành công nghệ cao này được ASEAN coi là động lực tạo ra việc làm giá trị cao và tăng trưởng kinh tế trong khu vực.

Tuy nhiên, chính những lĩnh vực này lại chịu ảnh hưởng nặng nề nhất từ ​​xu hướng "nhà máy bóng tối". Trên thực tế, sự xuất hiện của các "nhà máy bóng tối" bên ngoài khu vực có thể đe dọa sức hấp dẫn của ASEAN và gây ra rủi ro cho các mục tiêu chính sách công nghiệp của ASEAN.

Câu hỏi đặt ra cho ASEAN không chỉ là có nên đón nhận xu hướng này hay không, mà là sẽ đón nhận như thế nào để bảo vệ tương lai của khối.

Để duy trì lợi thế cạnh tranh, ông Samrat Bose, đối tác của Monitor Deloitte tại Đông Nam Á nhận định, ASEAN cần nhận thức rõ sự trỗi dậy của "nhà máy bóng tối” như một xu hướng tất yếu và điều chỉnh lại các chính sách công nghiệp truyền thống.

Indonesia, Malaysia và Thái Lan hiện đang tập trung thu hút đầu tư trung tâm dữ liệu và phát triển các mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) phục vụ ứng dụng nội địa nhằm tăng cường hạ tầng AI.

Tuy đây là những bước đi đúng hướng, song vẫn chưa đủ để giải quyết toàn diện thách thức đặt ra. Để ASEAN trở thành bên thắng cuộc trong cuộc cách mạng sản xuất này, cần thực hiện ba bước then chốt.

Trước hết, ông Bose cho rằng, các quốc gia phải đặt lại tầm nhìn phát triển. Chính phủ cần đánh giá lại cách cuộc cách mạng “nhà máy bóng tối” sẽ định hình việc làm và tăng trưởng kinh tế trong tương lai.

Các chuỗi giá trị truyền thống sẽ dần được thay thế bằng những chuỗi giá trị mới, tinh gọn hơn, nhanh hơn và hiệu quả hơn. Các nhà máy dựa vào lợi thế đất rẻ, năng lượng rẻ và lao động bán kỹ năng sẽ nhanh chóng tụt hậu, vì những yếu tố này sẽ không còn là thước đo năng suất chủ chốt.

Hàn Quốc là ví dụ điển hình cho sự thay đổi này: với tầm nhìn “K-Robot Economy”, quốc gia này đặt mục tiêu đẩy mạnh ứng dụng robot trong sản xuất, tăng năng lực sản xuất linh kiện robot trong nước, và nâng tỷ lệ cung ứng nội địa từ 44% lên 80% vào năm 2030.

Bước thứ hai là xác định các lĩnh vực ưu tiên để thí điểm chiến lược “nhà máy bóng tối”. Theo chuyên gia này, mỗi ngành công nghiệp có đặc thù riêng, nên cần có giải pháp tích hợp AI phù hợp với từng lĩnh vực.

Mỗi quốc gia ASEAN có thế mạnh riêng biệt, và chiến lược dựa trên “nhà máy bóng tối” nên phát huy tối đa những lợi thế đó. Chẳng hạn, Thái Lan có nền công nghiệp ô tô phát triển, trong khi Malaysia mạnh về kỹ thuật chính xác và điện tử; vì vậy, lộ trình chuyển đổi của hai nước sẽ khác nhau.

Cách tiếp cận có trọng điểm này cũng được nhiều nền kinh tế lớn áp dụng. Tại Mỹ, chính phủ đang hỗ trợ phát triển các “nhà máy bóng tối” trong lĩnh vực chiến lược như quốc phòng, đồng thời trở thành khách hàng chính của các doanh nghiệp sản xuất tiên tiến xây dựng trung tâm sản xuất quy mô lớn sử dụng AI để chế tạo hệ thống vũ khí và tàu chiến trọng yếu.

Bước thứ ba là xây dựng nền tảng cho hệ sinh thái “nhà máy bóng tối”. Điều này đòi hỏi phải có các doanh nghiệp và nhân lực đủ năng lực thiết kế, xây dựng và vận hành nhà máy tự động, bao gồm kỹ sư, nhà nghiên cứu và nhà đổi mới với kỹ năng phát triển ứng dụng AI và tái định nghĩa quy trình sản xuất.

"Một hạ tầng số vững mạnh, gồm các trung tâm dữ liệu GPU, mạng tốc độ cao và an ninh mạng tiên tiến là yếu tố không thể thiếu để đảm bảo hoạt động tự động hóa diễn ra ổn định", ông nói.

Xây dựng hạ tầng như vậy sẽ cần nguồn vốn lên tới hàng trăm tỷ USD, do đó, việc thu hút các quỹ đầu tư tư nhân và vốn mạo hiểm là điều kiện tiên quyết để triển khai quy mô lớn. Mỹ đã thiết lập nền tảng Blue Manufacturing Marketplace nhằm kết nối các công ty công nghệ tiên tiến với các nhà sản xuất có khả năng mở rộng sản xuất, một mô hình đáng để ASEAN tham khảo.

Một yếu tố không kém phần quan trọng là phát triển lực lượng lao động phù hợp với thời đại mới. Dù “nhà máy bóng tối” không cần người vận hành, nhưng vẫn cần người quản lý, những lao động có khả năng làm việc với AI, điều phối giao diện người - máy và đảm nhận các vai trò mới được đào tạo chuyên biệt.

Tuy nhiên, thách thức lớn nhất nằm ở việc quản lý quá trình chuyển đổi này. Nếu được triển khai đúng cách, đây sẽ là cơ hội giúp người lao động nâng cao kỹ năng và chuyển sang các vị trí có giá trị cao hơn. Chẳng hạn, kỹ sư robot có thể nhận mức lương gấp đôi hoặc gấp ba so với công nhân dây chuyền.

Singapore hiện triển khai chương trình SkillsFuture Queen Bee, trong đó các doanh nghiệp đầu ngành đóng vai trò dẫn dắt đào tạo kỹ năng mới cho người lao động. Ở Trung Quốc, các trường đại học cũng được khuyến khích hợp tác với doanh nghiệp để phát triển các dự án ứng dụng AI, gắn kết nhu cầu thực tế với đào tạo nhân lực.

Lịch sử từng chứng minh rằng những ai không kịp thích nghi sẽ bị bỏ lại phía sau. Thế kỷ 18, ngành dệt may Anh từng dẫn đầu thế giới đã sụp đổ khi Cách mạng công nghiệp nổ ra. Tại Mỹ, “Vành đai gỉ sét” (Rust Belt), từng là trung tâm của ngành thép và ô tô, cũng dần suy tàn khi các phương thức sản xuất tự động mới xuất hiện.

Ngày nay, ngành sản xuất của ASEAN đang đứng trước ngã rẽ tương tự. Sự trỗi dậy của các “nhà máy bóng tối”, những trung tâm sản xuất hoàn toàn tự động và vận hành bằng AI sẽ định hình lại cục diện sản xuất toàn cầu. Việc đón nhận cuộc cách mạng này không còn là lựa chọn, mà là yêu cầu bắt buộc nếu ASEAN muốn bảo đảm tương lai kinh tế của mình.