Cách ngành năng lượng mặt trời ASEAN ứng phó thuế quan Mỹ

Các tấm pin hoặc mô-đun quang điện (PV) mặt trời từ Indonesia và Lào là mục tiêu của cuộc điều tra chống bán phá giá và chống trợ cấp (AD/CVD) mới của Mỹ được khởi động vào ngày 17/7 vừa qua.

Đây không phải là động thái đơn lẻ. Vào ngày 21/4, Washington đã công bố mức thuế quan cao đối với các sản phẩm tương tự từ Campuchia, Malaysia, Thái Lan và Việt Nam, với mức thuế quan lên tới 3,404%.

Các biện pháp này nhằm bảo vệ ngành công nghiệp năng lượng mặt trời của Hoa Kỳ bằng cách buộc Trung Quốc phải chịu trách nhiệm về các khoản trợ cấp được cho là thông qua các nước ASEAN. Mức thuế quan mới sẽ làm tăng chi phí cho người mua Mỹ và đóng cửa thị trường Mỹ đối với các nhà xuất khẩu thiết bị năng lượng mặt trời của ASEAN.

Được thúc đẩy bởi các mục tiêu khí hậu toàn cầu, nhu cầu tăng vọt đối với năng lượng tái tạo trên toàn thế giới đã đưa điện mặt trời (PV) trở thành tâm điểm.

Theo Cơ quan Năng lượng Tái tạo Quốc tế (IRENA), tỷ trọng công suất lắp đặt của điện mặt trời trên toàn cầu đã tăng từ 2% vào năm 2013 lên 16% vào năm 2023. Trong giai đoạn 2024–2030, điện mặt trời được dự báo sẽ dẫn đầu tất cả các nguồn năng lượng tái tạo về mức tăng công suất lắp đặt.

ASEAN đã tận dụng tốt xu thế này. Dữ liệu từ UN Comtrade cho thấy giá trị xuất khẩu mô-đun điện mặt trời của ASEAN đã tăng 296% từ năm 2013 đến 2023, gần gấp 5 lần mức tăng trưởng xuất khẩu từ tất cả các quốc gia còn lại. Thị phần xuất khẩu toàn cầu của ASEAN cũng đã tăng gấp đôi lên 27%, xếp thứ hai sau Trung Quốc.

Với vị thế là một nhà xuất khẩu mô-đun điện mặt trời lớn và đang phát triển nhanh chóng, ASEAN đang hướng đến việc khai mở tiềm năng sản xuất và xuất khẩu lớn hơn thông qua việc chiếm lĩnh toàn bộ giá trị trong chuỗi giá trị xanh khu vực, như đã được nêu trong Chiến lược Trung hòa Carbon của ASEAN.

Tuy nhiên, những tham vọng này đang đứng trước nguy cơ sụp đổ nếu ASEAN tiếp tục phụ thuộc quá mức vào một vài đối tác thương mại.

Sự bùng nổ xuất khẩu điện mặt trời của ASEAN phần lớn phụ thuộc vào một người mua duy nhất: Hoa Kỳ. Nghiên cứu mới nhất của Viện Cạnh tranh châu Á (ACI) cho thấy giá trị xuất khẩu tế bào hoặc mô-đun điện mặt trời của ASEAN sang Mỹ đã tăng vọt 993% từ năm 2013 đến 2023. Trong khi đó, xuất khẩu sang phần còn lại của thế giới chỉ tăng 93%. Tính đến năm 2023, Mỹ chiếm 62% xuất khẩu của ASEAN, tăng mạnh so với mức 23% của năm 2013.

Xu hướng phụ thuộc vào thị trường Mỹ này cũng xuất hiện ở một số quốc gia xuất khẩu chính trong ASEAN: Malaysia, Thái Lan, Campuchia... Ở mỗi quốc gia này, nhu cầu từ Mỹ chiếm từ 50% đến 87% tổng kim ngạch xuất khẩu tế bào hoặc mô-đun điện mặt trời.

Sự phụ thuộc lớn này đã trở thành một rủi ro nghiêm trọng khi các nhà sản xuất điện mặt trời Mỹ đệ trình đơn kiện chống bán phá giá (AD) và chống trợ cấp (CVD) đối với bốn quốc gia trên. Theo dữ liệu từ Ủy ban Thương mại Quốc tế Hoa Kỳ (USITC), trong vòng một năm, nhập khẩu từ các nước này vào Mỹ đã sụt giảm 83% tính đến tháng 4/2025.

Ngược lại, nhập khẩu từ Lào và Indonesia vào Mỹ đã tăng vọt 675% trong cùng kỳ. Tuy nhiên, đà tăng này có thể không kéo dài lâu, vì USITC hiện cũng đã mở cuộc điều tra với hai nước này.

Ông Huang Yijia, nhà nghiên cứu tại Viện Năng lực cạnh tranh Châu Á thuộc Trường Chính sách công Lý Quang Diệu, Đại học Quốc gia Singapore nhận định, ASEAN hiện đang rơi vào một “trò chơi" nguy hiểm, khi bất kỳ nỗ lực tái cấu trúc chuỗi cung ứng nào cũng ngay lập tức vấp phải các biện pháp đối phó. Đây không phải là một chiến lược bền vững, mà là một hồi chuông cảnh báo.

Ngoài việc tập trung vào 1 thị trường đầu ra, chuyên gia này cho rằng, ASEAN còn đối mặt với một điểm yếu sống còn khác: sự phụ thuộc nặng nề vào nguyên liệu đầu vào từ Trung Quốc. Đây chính là trọng tâm trong các cuộc điều tra gần đây của Mỹ nhằm vào Malaysia, Thái Lan, Campuchia...

Theo cơ quan chức năng Hoa Kỳ, các doanh nghiệp tại bốn quốc gia này đã được hưởng lợi từ các khoản trợ cấp xuyên quốc gia của Trung Quốc, cho phép các sản phẩm điện mặt trời của Trung Quốc né tránh các mức thuế AD/CVD đã được áp dụng từ năm 2012.

Hành vi “lách luật” xảy ra nếu các tế bào hoặc mô-đun điện mặt trời đáp ứng tiêu chí "wafer + ba thành phần", tức là sử dụng wafer từ Trung Quốc cộng thêm ít nhất ba trong số sáu thành phần quan trọng khác (như khung nhôm, kính,...) cũng có xuất xứ từ Trung Quốc.

Theo Yan Bowen, nhà nghiên cứu tại Viện Năng lực cạnh tranh Châu Á, sự phụ thuộc của ASEAN vào wafer Trung Quốc là rất rõ ràng. Tỷ trọng wafer nhập khẩu từ Trung Quốc vào ASEAN đã tăng từ chỉ 8% năm 2013 lên 66% vào năm 2023, biến Trung Quốc thành nhà cung cấp thống trị. Đáng chú ý, hơn 99% wafer nhập khẩu vào Campuchia... đều đến từ Trung Quốc.

Ngành công nghiệp điện mặt trời của ASEAN đang bị kẹp giữa hai thế lực: phụ thuộc vào nhu cầu từ Mỹ và nguyên liệu từ Trung Quốc. Dù Mỹ vẫn là khách hàng lớn nhất, nhưng vẫn còn rất nhiều cơ hội.

Nghiên cứu của ACI chỉ ra các thị trường điện mặt trời tiềm năng đang nổi lên: Ấn Độ và Việt Nam ở châu Á; Brazil và Mexico ở Mỹ Latinh; và Đức, Pháp, Tây Ban Nha ở châu Âu. Những quốc gia này đang mở rộng nhanh chóng việc lắp đặt điện mặt trời và nổi lên như các nhà nhập khẩu chính.

Tuy nhiên, ông Yan cho biết, ASEAN vẫn chưa khai thác được các thị trường này một cách đầy đủ. Dù Ấn Độ là điểm đến xuất khẩu lớn thứ hai của ASEAN cho sản phẩm điện mặt trời vào năm 2023, nhưng thị phần chỉ chiếm 8%, quá nhỏ so với 62% của Mỹ. Hầu hết các thị trường khác đều chiếm chưa đến 1%. Điều này cho thấy một cơ hội rõ ràng để ASEAN cân bằng lại danh mục xuất khẩu đang quá phụ thuộc vào Mỹ.

Đa dạng hóa chuỗi cung ứng cũng quan trọng không kém, và thương mại nội khối ASEAN đang có tiềm năng rất lớn. Tăng cường liên kết khu vực trong chuỗi giá trị xanh không chỉ phù hợp với tham vọng kinh tế xanh của ASEAN, mà còn có thể thực hiện được trên thực tế.

Các chuyên gia chỉ ra, ASEAN đã có những nền tảng cần thiết cho một chuỗi cung ứng khu vực khép kín hơn. Lấy wafer làm ví dụ: năm 2023, Singapore và Việt Nam nằm trong top 10 nước xuất khẩu wafer hàng đầu thế giới, trong khi Malaysia và Thái Lan chiếm 17% tổng nhập khẩu toàn cầu. 85% wafer của Việt Nam được xuất sang Malaysia, đóng góp 72% tổng giao dịch wafer nội khối ASEAN. Điều này cho thấy liên kết nội khối đang dần hình thành.

Đa dạng hóa là một chiến lược bắt buộc. Để đảm bảo tương lai cho ngành điện mặt trời, ASEAN cần mở rộng thị trường xuất khẩu và tăng cường thương mại nội khối. Nếu không, chính ngành công nghiệp mà ASEAN kỳ vọng sẽ tạo nên một tương lai xanh hơn có thể sẽ sớm bị “tắt nắng”.

Cẩm Anh