Định hình nền kinh tế số ASEAN
ASEAN đặt cược vào tương lai kinh tế số trị giá hàng nghìn tỉ đô la Mỹ với Hiệp định DEFA, nhưng thành công sẽ phụ thuộc vào AI, tài chính, chính sách và hạ tầng.
ASEAN hiện đang đàm phán Hiệp định khung ASEAN về kinh tế số (DEFA) - kế hoạch cấp khu vực đầu tiên về các quy tắc chung cho thương mại số, thanh toán, dữ liệu và công nghệ mới. Quá trình đàm phán bắt đầu từ 2023, dự kiến hoàn tất vào 2025 và có thể được ký kết vào 2026.
Tuy nhiên, tương lai của ASEAN không thể chỉ dựa vào một khuôn khổ trên giấy. Các chuyên gia nhận định rằng hai trụ cột then chốt quyết định tiến bộ gồm: động lực tăng trưởng từ AI và tài chính và nền tảng từ chính sách và hạ tầng.
AI và tài chính số giữ vai trò chất xúc tác thúc đẩy tăng trưởng
Trí tuệ nhân tạo (AI) đang định hình lại năng suất và thương mại toàn cầu. “AI sẽ là động lực thay đổi và đóng vai trò quan trọng trong chiến lược kinh tế số của ASEAN” là nhận định của Giáo sư Kok-Leong Ong, Giám đốc phụ trách sáng kiến công nghệ của Phân viện Kinh doanh và Luật, Đại học RMIT. “Con đường phía trước sẽ không bằng phẳng và đầy thách thức nhưng cơ hội mở ra là vô cùng to lớn”.
Ông cho rằng thế hệ trẻ am hiểu kỹ thuật số chính là lợi thế cạnh tranh của ASEAN, nhưng cũng cảnh báo về lỗ hổng trong quy định và hạ tầng. “Nếu muốn tận dụng cơ hội từ quá trình chuyển đổi này, ASEAN cần phát triển kỹ năng đúng hướng, đồng nghĩa với việc cần xây dựng ‘DNA công nghệ’ vững vàng và đào tạo nên thế hệ sinh viên thích ứng tốt ở các ngành nghề ứng dụng AI trong tương lai”.
Việt Nam là một ví dụ tiên phong điển hình. “Năm nay, Việt Nam đã ban hành Luật Công nghiệp công nghệ số và Nghị quyết 05 về thí điểm thị trường tài sản mã hóa – một khung chính sách toàn diện quy định rõ quyền sở hữu và cách thức sử dụng an toàn,” Tiến sĩ Đoàn Bảo Huy, giảng viên cấp cao ngành Tài chính tại RMIT Việt Nam, cho biết.
Ông cho biết nghị quyết này không chỉ xác định rõ quyền sở hữu và giao dịch mà còn quy định mọi hoạt động mua bán phải được thực hiện bằng đồng Việt Nam, nhằm bảo vệ chủ quyền tiền tệ đồng thời giúp việc triển khai trở nên thuận lợi hơn. Các công ty giao dịch cũng phải duy trì mức vốn tối thiểu cao hơn mức vốn điều lệ tối thiểu ngân hàng thương mại, giúp giảm thiểu rủi ro lừa đảo và tăng niềm tin cho nhà đầu tư.
“Trước đây, các giao dịch tài sản số chủ yếu diễn ra trên các sàn phi chính thức, gần như không có sự bảo vệ pháp lý”, Tiến sĩ Huy nhận định. “Nghị quyết mới đã đưa hoạt động này ra ánh sáng, với các quy định rõ ràng để người dân có thể đầu tư và phát triển một cách an toàn hơn. Cùng với đó, Chính phủ cũng hỗ trợ mạnh mẽ thông qua ưu đãi thuế, trợ cấp và chính sách khuyến khích cho các doanh nghiệp khởi nghiệp và nhà đầu tư quốc tế thông qua bộ luật về công nghiệp công nghệ số”.
“Với 21% người trưởng thành đang sử dụng hoặc sở hữu tài sản số -- tỉ lệ cao nhất khu vực ASEAN, cùng mục tiêu đạt 150.000 doanh nghiệp công nghệ số vào năm 2035, hướng tiếp cận của Việt Nam thể hiện tư duy táo bạo, thực tiễn và hướng về tương lai, tạo lợi thế vượt trội cho đất nước so với khu vực”.
Tiến sĩ Kevin Nguyễn, Chủ nhiệm các chương trình và môn học trực tuyến tại Khoa Kinh doanh, Đại học RMIT Việt Nam, bày tỏ đồng tình với phân tích của Tiến sĩ Huy và chia sẻ kinh nghiệm của trường trong việc tích hợp AI vào giảng dạy và vận hành dựa trên năm trụ cột gồm tầm nhìn thống nhất, chuẩn mực đạo đức, hợp tác với doanh nghiệp, năng lực số và triển khai thử nghiệm. Các trụ cột này được hỗ trợ bởi Lộ trình tích hợp AI bắt đầu từ kiến thức nền tảng và sử dụng có trách nhiệm, đến ứng dụng theo chuyên ngành, và cuối cùng là trang bị năng lực nghề nghiệp qua các công cụ chuẩn bị hồ sơ xin việc, phỏng vấn và hồ sơ năng lực số.
“Chúng tôi không hướng đến những giải pháp tức thời”, Tiến sĩ Kevin nhấn mạnh. “Chúng tôi xem việc ứng dụng AI là khoản đầu tư dài hạn vào con người và hệ thống. Nếu theo hướng này, ASEAN có thể biến lợi thế dân số trẻ thành năng lực cạnh tranh số thực sự”.
Chính sách và hạ tầng để hội nhập bền vững
Công nghệ thôi chưa đủ. Phó giáo sư Zhou Yimin từ Đại học Quốc gia Singapore nhắc đến Khung Thành phố thông minh ASEAN (ASEAN Smart Cities Framework) với tầm nhìn về các thành phố cạnh tranh, bền vững và đáng sống. Tuy nhiên, ông cảnh báo: “Câu hỏi quan trọng là liệu các thành phố ở khu vực ASEAN có thực sự sẵn sàng biến tầm nhìn này thành hiện thực chưa”.
AI đang cải thiện nhiều dịch vụ, từ chatbot đến ứng dụng y tế, tuy nhiên nhiều cơ quan vẫn hoạt động rời rạc, dữ liệu phân tán và thiếu động lực tích hợp. Phó giáo sư Zhou Yimin nhận định: “Từ việc lập kế hoạch thông minh hơn và tối ưu hóa nguồn lực, đến rủi ro bị loại trừ và lạm dụng dữ liệu, quản trị sẽ mang tính quyết định. Thước đo thành công thật sự là liệu AI có mang lại lợi ích cho toàn bộ cộng đồng đô thị, chứ không chỉ một nhóm đặc quyền”.
Theo ông Trần Anh Tuấn, Giám đốc Khối khu vực công của Amazon Web Services Việt Nam, dù kinh tế số ASEAN được dự báo đạt khoảng 263 tỉ đô la Mỹ vào 2024, tăng 15% so với năm trước, con số này vẫn nhỏ so với 16 nghìn tỉ đô la Mỹ toàn cầu. “Nền tảng điện toán đám mây, hệ thống bảo mật và khả năng kết nối ổn định là các yếu tố thiết yếu”, ông nói.
Trong khi Singapore dẫn đầu về trung tâm dữ liệu, khoảng cách với các quốc gia như Myanmar, Campuchia và Lào vẫn còn xa. Hàng triệu người dân trong khối ASEAN vẫn thiếu kết nối hoặc chênh lệch trong mức độ sử dụng. Chính phủ các nước đang triển khai ưu đãi, từ trợ cấp 5G đến ưu đãi thuế cho các trung tâm dữ liệu. Hợp tác khu vực, đồng bộ chính sách và chú trọng phát triển năng lực số là yếu tố quyết định để ASEAN trở thành nền kinh tế số hàng đầu.
Đồng tình với những nhận định trên, Phó giáo sư Nguyễn Thanh Bình, Phó chủ nhiệm nhóm bộ môn Kinh tế - Tài chính và Đồng chủ nhiệm Trung tâm nghiên cứu công nghệ mới trong kinh doanh (CBET) tại RMIT Việt Nam, nhấn mạnh tại Diễn đàn Kinh doanh và Công nghệ ASEAN 2025 rằng, để đạt được tham vọng số, khu vực không chỉ cần đổi mới, mà còn phải phối hợp.
“Điều đáng chú ý là hạ tầng số của các nước ASEAN vẫn phát triển không đồng đều”, Phó giáo sư Bình nhận định. “Để nâng quy mô nền kinh tế số khu vực lên 1-2 nghìn tỉ đô la Mỹ vào 2030, chúng ta phải vừa mở rộng vừa khai thác hiệu quả hạ tầng hiện có. Điều này chỉ có thể đạt được thông qua hợp tác sâu rộng hơn và DEFA có thể trở thành động lực thúc đẩy hành trình đó”.