Thủy sản Việt Nam trước thời khắc quyết định gỡ thẻ vàng IUU

Đây không chỉ là một chuyến kiểm tra thông thường mà còn là cơ hội chiến lược để Việt Nam gỡ “thẻ vàng” IUU, khẳng định uy tín quốc gia, đồng thời bảo vệ và nâng cao kim ngạch xuất khẩu thủy sản, đặc biệt tại thị trường châu Âu, nơi chiếm tới 20% giá trị xuất khẩu thủy sản của Việt Nam.

Nếu nhìn lại quá trình từ năm 2017, khi EC chính thức áp dụng thẻ vàng, ngành thủy sản Việt Nam đã trải qua một giai đoạn đầy thách thức. Thẻ vàng không phải là lệnh cấm nhập khẩu ngay lập tức, nhưng là cảnh báo về những lỗ hổng trong quản lý IUU, tiềm ẩn nguy cơ mất thị trường quan trọng. Trong suốt 8 năm qua, các bộ, ngành, địa phương đã phải đối diện với áp lực lớn, vừa phải duy trì sản xuất, vừa phải cải thiện hệ thống quản lý, minh bạch hóa thông tin và xử lý vi phạm.

Địa phương tiên phong

Nhìn vào các địa phương điển hình như Quảng Ninh, Thanh Hóa, Quảng Ngãi, có thể thấy bức tranh nỗ lực chống IUU đang chuyển biến mạnh mẽ. Tại Quảng Ninh, 100% tàu cá từ 6 m trở lên đã được đăng ký và cập nhật dữ liệu trên hệ thống Vnfishbase; 274 tàu cá dài từ 15 m trở lên đã lắp đặt thiết bị giám sát hành trình (VMS); thông tin chủ tàu được cập nhật đầy đủ. Việc giám sát được thực hiện hằng tuần, các tàu có nguy cơ cao vi phạm IUU được cơ quan chức năng xử lý kịp thời. Những trường hợp tàu mất kết nối VMS dài ngày đã được xác minh: không đi khai thác, hiện nằm bờ, thể hiện sự chủ động trong quản lý của địa phương.

Thanh Hóa cũng ghi nhận những kết quả đáng kể: tổng số 6.315 tàu cá đăng ký, tỷ lệ còn hạn đăng kiểm đạt gần 92%, giấy phép khai thác còn hạn gần 96%. Toàn bộ tàu cá từ 6 m trở lên đã được rà soát, viết biển số, đánh dấu và nhập dữ liệu vào hệ thống Vnfishbase. Hằng tuần, danh sách tàu cá nguy cơ cao vi phạm IUU được cập nhật liên tục. Kết quả nổi bật là từ năm 2024 đến nay, tỉnh không có tàu cá vi phạm vùng biển nước ngoài. Quảng Ngãi cũng ghi nhận kết quả tương tự, với trên 95% tàu cá được cấp giấy phép khai thác, 100% tàu cá dài từ 15 m trở lên lắp VMS. Những biện pháp quyết liệt này cho thấy, khi có sự chỉ đạo đồng bộ, địa phương hoàn toàn có khả năng quản lý đội tàu, nâng cao hiệu quả chống IUU.

Không chỉ là quản lý số lượng tàu, việc xử phạt vi phạm cũng được siết chặt. Trước đây, các tàu khai thác trái phép chủ yếu bị nhắc nhở, cảm thông, dẫn đến tình trạng lặp lại vi phạm. Nay, việc xử phạt thực hiện nghiêm, từ nhắc nhở tới xử lý hành chính và hình sự, thể hiện quyết tâm của cơ quan chức năng và khẳng định tinh thần thượng tôn pháp luật.

Xử lý nghiêm vi phạm

Điểm sáng trong chiến lược chống IUU của Việt Nam là sự kết hợp giữa công nghệ và quản lý. Hệ thống phần mềm truy xuất nguồn gốc thủy sản điện tử (eCDT) không chỉ minh bạch, hạn chế gian lận mà còn kết nối với các hệ thống quốc tế như CATCH (EU), CDS (FAO). Các con số thống kê từ đầu năm đến tháng 10/2025 cho thấy hiệu quả rõ rệt: lượt tàu rời cảng tăng gần 80%, lượt cập cảng tăng 139%, sản lượng cập cảng tăng 41%; giấy chứng nhận nguyên liệu thủy sản tăng gần 290%, giấy chứng nhận nguồn gốc thủy sản khai thác tăng tới 785%.

Sự phối hợp giữa hạ tầng số, công nghệ thông tin và chính quyền địa phương đang giúp ngư dân dễ dàng cập nhật dữ liệu qua VNeID, Biên phòng, e-logbook, eCDT. Mọi tàu cá từ 6 m trở lên bắt buộc cập nhật dữ liệu rời, cập cảng và sử dụng nhật ký khai thác điện tử. Với thủy sản nhập khẩu, Việt Nam triển khai Hiệp định PSMA, giám sát từ cảng, nhà máy chế biến tới xuất khẩu, đảm bảo sản phẩm IUU không lọt vào chuỗi cung ứng.

Điều đáng chú ý là những hành động quyết liệt về pháp lý. Các lực lượng chức năng đã khởi tố 21 vụ với 22 bị can, đưa ra xét xử 1 vụ với 2 đối tượng vi phạm. Mới đây, 13 tàu cá cố tình tháo VMS để khai thác trái phép ở Quảng Ninh bị phát hiện, dẫn tới khởi tố vụ án hình sự, đánh dấu lần đầu tiên xử lý hình sự hành vi vi phạm IUU tại địa phương. Đây không chỉ là cảnh báo nghiêm minh với những đối tượng vi phạm mà còn gửi thông điệp mạnh mẽ tới cộng đồng quốc tế về quyết tâm của Việt Nam.

Trong bối cảnh đó, việc Thủ tướng Phạm Minh Chính liên tục chỉ đạo triển khai tháng cao điểm chống khai thác IUU là hết sức cần thiết. Công điện số 198/CĐ-TTg, Quyết định 2310/QĐ-TTg đã chỉ rõ trọng tâm: quản lý chặt đội tàu, giám sát hành trình, minh bạch truy xuất nguồn gốc và xử lý nghiêm các hành vi vi phạm.

Đây là minh chứng rõ nét cho quan điểm: chống IUU không chỉ là gỡ “thẻ vàng”, mà còn là bảo vệ lợi ích lâu dài của người dân, của quốc gia và uy tín quốc tế. Việc gỡ thẻ vàng IUU còn mang ý nghĩa chiến lược, mở ra cơ hội phát triển ngành thủy sản hiện đại, bền vững, có trách nhiệm. Nó không chỉ giúp Việt Nam bảo vệ thị trường xuất khẩu, mà còn nâng cao hình ảnh quốc gia trong hội nhập quốc tế, đồng thời góp phần giữ vững quốc phòng, an ninh và chủ quyền biển, đảo.

Tuy nhiên, cần thấy rằng thách thức vẫn còn. Việc duy trì 100% đội tàu cập nhật dữ liệu, lắp VMS, kiểm soát hành vi khai thác trái phép và giám sát sản phẩm nhập khẩu đòi hỏi sự nỗ lực liên tục của toàn ngành. Không thể có giải pháp “một lần và xong”, mà cần một hệ thống giám sát, kiểm soát và xử lý vi phạm đồng bộ, bền vững.

Có thể khẳng định, những nỗ lực hiện nay là minh chứng cho việc Việt Nam đang chuyển từ giai đoạn đối phó sang giai đoạn chủ động trong quản lý nghề cá. Các địa phương không chỉ thực hiện đúng quy định mà còn sáng tạo trong cách tiếp cận, từ quản lý số liệu, giám sát VMS tới áp dụng eCDT. Đây là mô hình mà nhiều quốc gia khác có thể học hỏi, thể hiện tính tiên phong và trách nhiệm quốc tế của Việt Nam.

Trong thời khắc quyết định trước chuyến kiểm tra của EC, toàn ngành thủy sản đang tập trung cao độ. Sự kết hợp giữa chính sách quyết liệt, công nghệ hiện đại, quản lý minh bạch và xử lý nghiêm vi phạm chính là chìa khóa để gỡ “thẻ vàng”. Thành công không chỉ là câu chuyện pháp lý hay thương mại, mà còn là minh chứng cho tinh thần chủ động, trách nhiệm và bền vững của ngành thủy sản Việt Nam.