Ai đang điều khiển chúng ta?

TRƯƠNG KHẮC TRÀ• 03/11/2021 06:00

Mark Zuckerberg, Lary Page, Sergei Brin, Susan Wojcicki, Jeff Bezos,… là đại diện cho chủ nghĩa tư bản kiểu mới.

Một số ít người đang kiểm soát cả thế giới

Kết thúc 2 thập kỷ đầu tiên của thiên niên kỷ thứ 2 người ta đã thống kê lại các phát minh công nghệ làm thay đổi thế giới, trong số đó phải kể đến như Trí tuệ nhân tạo (Artificial Intelligence), người máy, tự động hóa, nano,… trong danh sách này còn có Facebook, Google, Youtobe.

Tất cả chúng ta đang tận hưởng những tiện ích mà công nghệ mới mang lại, nhưng hiếm khi ai đó đặt câu hỏi: Sự tiến bộ này sẽ đưa chúng ta về đâu? Chúng ta là ai trong sự phát triển như vũ bão này? Những câu hỏi có vẻ thừa thải, bởi chúng rất…triết học, chỉ nên dành cho những người dở dở ương ương!

Như tấm thảm có đinh, mọi người thích thú với mặt trên êm ái của nó mà không mấy quan tâm mặt dưới lởm chởm mũi nhọn dần xuyên qua bàn chân một cách âm thầm như cái vòi con muỗi, hút máu ta mà ta không hề hay biết.

Tuần trước một người bạn nhắn tin qua messenger nói gửi biếu tôi vài lạng trà Tân Cương mới mua về từ Thái Nguyên, sau đó là vài câu bình phẩm về loại thức uống đặc sản này, câu chuyện chỉ có vậy. Đóng cửa sổ chat, tôi lướt xem Facebook, không biết từ đâu quảng cáo trà Tân Cương nhảy bổ ra trước màn hình và xuất hiện đều đặn trên newfeed những ngày sau đó.

Tôi bắt đầu thấy… ớn Facebook! Từ một mẫu chuyện vặt mà nó cũng “đoán” được sở thích, thị hiếu thì 10 năm dùng mạng xã hội này mình đã “giao nộp” cho nó biết bao nhiêu thứ? Tôi rùng mình tự ngẫm.

Ngạn ngữ Anh có câu “Hãy cho tôi biết bạn của bạn là ai, tôi sẽ nói cho bạn biết bạn là người như thế nào”. Bây giờ chẳng cần rườm rà như vậy, tất cả đã có trí tuệ nhân tạo làm thay “hãy mở Google, Facebook của bạn lên tôi sẽ cho bạn biết bạn là người như thế nào”.

Trên đây chỉ là một vài biểu hiện rất cơ bản của “chủ nghĩa tư bản dữ liệu” hay còn gọi “chủ nghĩa tư bản giám sát”, thuật ngữ của Giáo sư trường Kinh doanh Harvard, Shoshana Zuboff đưa ra cách đây 7 năm.

Đó chính là tư bản dữ liệu

Sự có mặt của loại tư bản này là tất yếu, sự vận động của nó không khác gì thời kỳ sơ khai, tức là tìm mọi cách tối đa hóa lợi nhuận, giá trị thặng dư dựa trên tư liệu sản xuất, tư liệu lao động hiện có. Nhưng hàng hóa đã khác, phương tiện cũng khác và lợi nhuận cũng khác.

Marx tóm tắt được quá trình sản xuất giá trị thặng dư cổ điển bằng cách kéo dài thời gian lao động cho nhà tư bản, rút ngắn thời gian lao động cần thiết (cho người công nhân) dựa trên giá cả hàng hóa vật chất xác định số lượng, giá cả.

Tuy nhiên, với tư bản dữ liệu, nguyên liệu đầu vào là thông tin (Information) thông qua quá trình thu thập, thống kê, tập hợp trong quá trình sử dụng Internet của khách hàng, là tên tuổi, địa chỉ, nghề nghiệp, thu nhập, sở thích,… được tinh chế thành dữ liệu lớn (Bigdata).

Có điều nhà tư bản không trả xu nào để mua thông tin, ngược lại khách hàng tự nguyện khai báo nếu muốn sử dụng dịch vụ của họ. Như vậy nhà tư bản thoạt nhiên đã nắm được nguồn tài nguyên khổng lồ hoàn toàn miễn phí. Vì vậy giá trị thặng dư dường như tuyệt đối.

Thông tin dữ liệu khách hàng ngày này được sử dụng phổ biến để quảng cáo, tiếp thị sản phẩm đến tận phòng ngủ khách hàng. Điều này giải thích vì sao những ông trùm dữ liệu như Facebook, Google giàu lên rất nhanh nhờ bán quảng cáo, các doanh nghiệp dù bất mãn nhưng không thể tẩy chay vì không ai có thể marketing hiệu quả hơn.

Mọi thứ chỉ mới bắt đầu, nền kinh tế dữ liệu mới hiện diện ở một vài nơi như Mỹ, Trung Quốc; một số quốc gia châu Âu; nó vẫn là khát vọng ở những nền kinh tế đang phát triển như Việt Nam, đó là thuật ngữ 4.0 mà chúng ta thường nhắc đến.

Thật ngây thơ để nói về cái chết của tư bản dữ liệu, các ông trùm công nghệ Facebook, Google,… ngay lúc này bản thân các ứng dụng này có thể bị thay thế nhưng những con người như Mark Zuckerberg, Lary Page, Sergei Brin, Susan Wojcicki, Jeff Bezos,… sẽ là đại diện cho chủ nghĩa tư bản kiểu mới.

Nếu chủ nghĩa tư bản kiểu cũ chỉ thay đổi diện mạo bên ngoài của con người như bộ comle, ca vạt, mái tóc, làn da đến cùng là phong sách sống. Còn chủ nghĩa tư bản dữ liệu sẽ thay đổi con người từ tiềm thức đến ý thức!