Nguy cơ boomerang công nghệ

>> Hai mặt của khoa học công nghệ

Nếu không được sử dụng một cách thông minh, trí tuệ nhân tạo sẽ trở thành loại vũ khí boomerang của thổ dân ở châu Úc, có nguy cơ gây cho con người những tác động tồi tệ mà chúng ta không lường hết được. 

Trí tuệ nhân tạo hiện đang là một chủ đề rất nóng, một lĩnh vực cạnh tranh quyết liệt giữa các cường quốc, trước hết là Mỹ và Trung Quốc. Người ta tin tưởng rằng quốc gia nào chiến thắng trong cuộc cạnh tranh này sẽ có lợi thế áp đảo để thống trị thế giới. Trong mọi trường hợp, chúng ta có thể nói rằng, trí tuệ nhân tạo đang trở thành một trong những nhân tố quan trọng nhất, nếu không nói là quan trọng nhất, quyết định sự thành công của các quốc gia trong nỗ lực chiếm lĩnh những vị trí hàng đầu của quá trình phát triển. 

Vì vậy, trí tuệ nhân tạo cũng là lĩnh vực mà những quốc gia mới nổi như Việt Nam đang quyết tâm tham gia để giành lấy những cơ hội to lớn mà sự phát triển như vũ bão của nó đem lại. Chẳng cần đi đâu xa chúng ta cũng có thể cảm nhận điều đó: Vinfast đang nỗ lực để có thể cạnh tranh với Tesla về xe hơi điện thông minh, Hà Nội và Sài Gòn có tham vọng trở thành thành phố thông minh, và ngay cả ngành nông nghiệp cũng đang sôi sục tham vọng thông minh hóa.

Những hiểm họa của trí tuệ nhân tạo

Những tác động tích cực mà trí tuệ nhân tạo đem đến cho con người có thể nhìn thấy ở mọi lĩnh vực: từ giáo dục, y tế, nông nghiệp, kinh tế, giao thông vận tải đến quân sự, quản trị và chính trị… Khả năng của trí tuệ nhân tạo ngày càng to lớn, cho phép nó đảm đương ngày càng nhiều những công việc vốn chỉ có con người mới giải quyết được. Trí tuệ nhân tạo không chỉ giúp chúng ta tiết kiệm và nâng cao hiệu quả sử dụng các nguồn lực, nâng cao năng suất lao động mà còn giúp chúng ta giải quyết những bài toán phức tạp của mâu thuẫn phát triển giữa kinh tế với môi trường vì tương lai nhân loại.

Nhưng, cũng giống như mọi cuộc cách mạng công nghệ khác trong lịch sử nhân loại, cuộc cách mạng về trí tuệ nhân tạo cũng có những mặt trái của nó. Trong bài này, chúng tôi xin điểm qua những hiểm họa mà trí tuệ nhân tạo có thể tạo ra mà nhân loại cần nhận thức và có giải pháp để đối phó.

Trước hết, trí tuệ nhân tạo có xu hướng khoét sâu thêm khoảng cách phát triển giữa các nhóm dân cư trong mỗi quốc gia và giữa các quốc gia, làm gia tăng sự bất bình đẳng xã hội cả trong từng nước lẫn trên quy mô toàn cầu. Trong mỗi quốc gia, sự phổ biến của trí tuệ nhân tạo là nguyên nhân dẫn đến sự biến mất của nhiều công việc truyền thống, mà đa số là những công việc của người nghèo. Trong quy mô quốc tế, hậu quả của nó là làm cho các quốc gia chậm phát triển ngày càng bị tụt hậu xa hơn, dẫn đến đói nghèo và cùng với nó là sự bạo lực, tình trạng di dân không thể kiểm soát và những xu hướng tư tưởng cực đoan.

Thứ hai, Trí tuệ nhân tạo, dưới nhiều hình thức, ngày càng trở thành một nguy cơ đối với quyền riêng tư và cao hơn nữa là quyền tự do cá nhân. Bị theo trí tuệ nhân tạo theo dõi không ngừng, con người thực chất sẽ trở thành những tù nhân số. Nhưng an toàn thông tin là một vấn đề lớn không chỉ của các cá nhân, mà còn của tất cả các công ty, tổ chức và cả các quốc gia. Trong thế giới số, tất cả trở nên mong manh, trong khi quyền năng của các tổ chức công nghệ và một vài quốc gia sở hữu chúng trở nên tuyệt đối. Trong thế giới số, với sự trợ giúp của trí tuệ nhân tạo, nhà nước có nguy cơ trở thành độc tài số, còn một vài siêu cường có thể trở thành những đế quốc số.

Thứ ba, nguy hiểm hơn, nhưng cũng khó nhận thấy hơn, là những tác động của trí tuệ nhân tạo đối với bản thân con người. Trí tuệ nhân tạo đang len lỏi vào mọi hoạt động sống của từng cá nhân, làm thay đổi hành vi của họ, làm thay đổi chính bản thân họ với tư cách con người. Một ví dụ là tác động của trí tuệ nhân tạo trên các mạng xã hội. Không phải vô cớ mà khắp nơi thế giới đang bùng lên cuộc tranh cãi về những thuật toán mà các mạng xã hội sử dụng để định hướng hành vi người dùng, biến họ trở thành những con nghiện, hay thậm chí là thành những nô lệ số.

Thứ tư, sự phát triển của trí tuệ nhân tạo còn đặt ra vấn đề đạo đức khoa học, khi mỗi bước tiến của trí tuệ nhân tạo đều đồng nghĩa với một bước lùi của trí tuệ con người, thúc đẩy quá trình xóa bỏ ranh giới giữa robot và con người. Robot ngày một thông minh hơn, nó có thể tính toán nhanh hơn con người hàng triệu lần, có thể học một ngôn ngữ trong tích tắc trong khi con người phải mất nhiều năm. Khác với con người, robot không bị giới hạn bởi những yếu tố vật lý và sinh lý, như thời gian, nhiệt độ, chất độc…

Trong tương lai, chúng ta có cần dịch thuật nữa không, có cần học ngoại ngữ nữa không, khi mọi ngôn bản – nói và viết – đều có thể dịch tự động một cách hoàn hảo? Chúng ta có cần học tính toán nữa không? Nói chung, chúng ta có còn cần trường học nữa không?

Trí tuệ con người đấu với trí tuệ nhân tạo?

Trong quá khứ, chúng ta vẫn nghĩ về công nghệ, trong đó có trí tuệ nhân tạo, như là một thứ công cụ để phục vụ con người. Nhưng nếu mọi nhu cầu của con người đều được trí tuệ nhân tạo phục vụ, mọi hoạt động của con người đều có thể được robot làm thay, thì sự tồn tại của còn người khác gì với sự sống thực vật? Rõ ràng, nếu không được sử dụng một cách thông minh, trí tuệ nhân tạo sẽ trở thành loại vũ khí boomerang của thổ dân ở châu Úc, có nguy cơ gây cho con người những tác động tồi tệ mà chúng ta không lường hết được. Nhưng cách sử dụng thông minh ấy là gì?

Khi viết những dòng này tôi nhớ đến bộ phim ngắn “L’Année du robot” (Năm của người máy) của Yves Gellie. Bộ phim kể về cuộc sống của những người già trong một trại dưỡng lão, nơi những điều dưỡng viên được thay thế bằng người máy. Thay vì tương tác với người, những người già trong bộ phim tương tác với trí tuệ nhân tạo. Họ có vui không, có hạnh phúc không, dù đó là những người máy biết trò chuyện, nhảy múa và ca hát? Liệu đó có phải là hình ảnh tương lai của chúng ta, tất cả chúng ta?

Tôi cũng nhớ đến cuốn “1 the road”, cuốn tiểu thuyết đầu tiên do Ross Goodwin sử dụng trí tuệ nhân tạo để sáng tác dựa trên cảm hứng từ cuốn tiểu thuyết “On the Road” của Jack Kerouac. Với những bộ cảm biến nối với máy tính, trí tuệ nhân tạo đặt trên xe hơi tự viết lên tác phẩm của nó.

Cuốn tiểu thuyết còn khá sơ sài, đúng vậy, nhưng đó là sự khởi đầu. Những cuốn sách khác sẽ phức tạp hơn, sẽ “sâu sắc” hơn, “hấp dẫn” hơn – điều đó sẽ đến rất nhanh. Ta có thể đoán rằng rồi đây trí tuệ nhân tạo cũng sẽ có phẩm chất “nghệ sĩ” chẳng khác gì con người. Nhưng nếu vậy, điều gì sẽ phân biệt trí tuệ con người với trí tuệ nhân tạo? Liệu chúng ta có cần phải định nghĩa lại “con người”? Nếu Machine Learning cho phép trí tuệ nhân tạo không chỉ có trí thông minh, mà còn có cảm xúc, liệu con người còn có lý do và khả năng tồn tại?

Một viễn cảnh thậm chí còn đáng sợ hơn, giống như trong những truyện khoa học viễn tưởng: Liệu có thể đến một lúc nào đó trí tuệ nhân tạo có thể tự nhân bản và tạo nên xã hội của chúng. Liệu chúng có khả năng thống trị loài người? Câu hỏi trở thành: Liệu trí tuệ nhân tạo có dẫn đến sự diệt vong của nhân loại hay không?

Đó là những câu hỏi lớn mà toàn thể nhân loại sẽ phải trả lời.