Để đầu tư công phát huy vai trò "vốn mồi" của nền kinh tế

>> Tháo gỡ vướng mắc giải ngân vốn đầu tư công cách nào?

Bài viết làm rõ những vấn đề trong sử dụng đầu tư công ở Việt Nam thời gian qua, từ đó đưa ra những đề xuất nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn lực này.

Tiến độ giải ngân vốn đầu tư công chậm chạp

Trước những năm 2018-2019, đặc trưng của nhiều dự án đầu tư công là chậm tiến độ và đội vốn, thiếu vốn thì từ đó đến nay lại nổi cộm vấn đề giải ngân chậm mặc dù thừa vốn và xuất hiện tình trạng trả lại dự án đầu tư công thay vì “chạy” dự án đầu tư công như trước đây.

Từ đầu năm 2023 đến ngày 31/8/2023 mới giải ngân được 299.447,4 tỷ đồng, đạt 39,6% kế hoạch và đạt 42,3% kế hoạch Thủ tướng Chính phủ giao. Trong đó, vốn trong nước là 292.186,9 tỷ đồng, đạt 40,1% kế hoạch và đạt 43% kế hoạch Thủ tướng Chính phủ giao; vốn nước ngoài là 7.260,5 tỷ đồng, đạt 25,95% kế hoạch.

Lũy kế thanh toán nguồn vốn các năm trước chuyển sang năm 2023 đến ngày 31/8/2023 là 20.538 tỷ đồng, đạt 37,53% kế hoạch. Trong đó, vốn trong nước là 20.336,3 tỷ đồng, đạt 40,06% kế hoạch; vốn nước ngoài là 201,8 tỷ đồng, đạt 5,1% kế hoạch.

Tỷ lệ ước giải ngân 8 tháng kế hoạch năm 2023 tăng hơn so với cùng kỳ năm 2022 (cùng kỳ năm 2022 đạt 39,15%). Trong đó, vốn trong nước đạt trên 43% (cùng kỳ năm 2022 đạt 40,87%), vốn nước ngoài đạt 25,95% (cùng kỳ năm 2022 đạt trên 14%).

Có 11 bộ, cơ quan trung ương và 33 địa phương có tỷ lệ giải ngân đạt từ 40%. Một số bộ, địa phương giải ngân cao như Ban quản lý lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh (65,38%), Ngân hàng Nhà nước (62,75%), Ngân hàng Phát triển (100%), tỉnh Tiền Giang (62,12%), tỉnh Long An (66,18%) và tỉnh Đồng Tháp (66,94%).

Tuy nhiên, vẫn còn 41 bộ, cơ quan trung ương và 30 địa phương chỉ giải ngân đạt dưới 40% kế hoạch vốn. Trong đó có 33 bộ, cơ quan trung ương và 8 địa phương có tỷ lệ giải ngân dưới 25% kế hoạch vốn.

Một số nguyên nhân dẫn đến giải ngân chậm là:

Thứ nhất, một số dự án đang hoàn thiện đủ thủ tục đầu tư để phân bổ vốn nên chưa thể giải ngân kế hoạch năm 2023. Bên cạnh đó, một số bộ, cơ quan trung ương và địa phương đang đề nghị điều chỉnh giảm kế hoạch năm 2023 nên không phân bổ vốn năm 2023. Một số địa phương chưa tổ chức đấu giá đất nên chưa có số thu để giải ngân cho dự án.

Thứ hai, các vướng mắc liên quan đến biến động giá nguyên vật liệu, khó khăn trong nguồn cung, khan hiếm vật tư đầu vào nên các chủ đầu tư phải thực hiện các thủ tục về điều chỉnh dự toán giá hợp đồng; chậm phê duyệt điều chỉnh chủ trương đầu tư, điều chỉnh dự án.

Thứ ba, một số dự án sử dụng nguồn vốn ODA cũng đang gặp khó khăn trong việc gia hạn hiệp định hay thực hiện các thủ tục điều chỉnh, đấu thầu, nghiệm thu đều phải có thư không phản đối của nhà tài trợ nên mất nhiều thời gian, chẳng hạn như dự án Kè bờ sông Cần Thơ về ứng phó biến đổi khí hậu và dự án Bệnh viện Ung bướu tỉnh Cần Thơ.

Thứ tư, một số dự án di tích hay thuộc lĩnh vực y tế chậm do phải thực hiện các thủ tục chuyên ngành, chậm triển khai bước lựa chọn đơn vị thẩm định giá, hồ sơ mời thầu. Các dự án công nghệ thông tin có yêu cầu kỹ thuật phức tạp trong khi các văn bản quy phạm pháp luật quy định chưa đầy đủ...

Các bộ ngành liên quan cần sớm hướng dẫn việc điều chỉnh vốn giữa các nhiệm vụ, dự án của Chương trình phục hồi và phát triển kinh tế - xã hội với các nhiệm vụ, dự án thuộc Kế hoạch đầu tư công trung hạn giai đoạn 2021 - 2025 được bố trí vốn trong dự toán ngân sách nhà nước năm 2023 tại khoản 5, Điều 4, Nghị quyết số 93/2023/QH15 ngày 22/6/2023 của Quốc hội.

Từ đó, tổng hợp, đề xuất phương án xử lý kế hoạch đầu tư vốn ngân sách năm 2023 chưa phân bổ hết hoặc phân bổ nhưng không thể giải ngân hết. Các cơ quan cần chủ động thực hiện điều chỉnh kế hoạch vốn kịp thời từ các dự án chậm giải ngân sang dự án có nhu cầu bổ sung vốn và có khả năng giải ngân đảm bảo đúng quy định và theo đúng chỉ đạo của Chính phủ và Thủ tướng Chính phủ tại các nghị quyết, chỉ thị, công điện về thúc đẩy giải ngân vốn đầu tư công.

Các bộ, cơ quan trung ương và địa phương cũng cần khẩn trương triển khai phân bổ kế hoạch vốn năm 2023 cho các dự án thuộc danh mục dự án được giao theo Quyết định số 888/QĐ-TTg ngày 24/7/2023. Giao, điều chỉnh kế hoạch đầu tư công trung hạn vốn ngân sách trung ương giai đoạn 2021 - 2025.

>> Đầu tư công khơi thông các động lực tăng trưởng

Một số đề xuất

Năm 2023, Thủ tướng Chính phủ đặt quyết tâm giải ngân ít nhất 95% trong tổng số 711 ngàn tỷ đồng kế hoạch vốn đầu tư công trong năm. Quyết tâm đó chỉ biến thành hiện thực khi xử lý rốt ráo những rào cản chủ yếu sau:

Thứ nhất, các qui định pháp lý liên quan đến Luật Đầu tư công và các Luật có liên quan khác tuy đã được bổ sung, chỉnh sửa và hoàn thiện song vẫn chưa thật sự đồng bộ nên các chủ đầu tư và cơ quan quản lý dự án đầu tư công cũng như quản lý tài chính dự án đầu tư công vẫn lúng túng, vướng mắc khi triển khai thực hiện các qui định trong thực tế.

Thứ hai, quản lý dự án đầu tư công vẫn còn nhiều nội dung, nhiều khâu, nhiều cấp với qui trình và thủ tục rườm rà, phức tạp, nặng về phê duyệt, xin – cho, hợp thức hóa,... mà chưa dành quyền chủ động cho chủ đầu tư đi đôi với tăng quyền tự chủ và tự chịu trách nhiệm. Quyền và trách nhiệm của cá nhân với quyền và trách nhiệm của tập thể chưa được phân định rạch ròi nên không ít dự án đầu tư công chậm triển khai, theo đó tiến độ giải ngân chậm do quyết định cá nhân không kịp thời, phải chờ sự đồng thuận nhất trí của cả tập thể.

Thứ ba, giá cả nguyên nhiên vật liệu biến động mạnh khiến cho nhiều nhà thầu đề nghị điều chỉnh giá so với giá trong hợp đồng trúng thầu song chủ đầu tư không có quyền quyết định chấp thuận hay không mà phải chờ xin ý kiến chỉ đạo của cấp trên, dẫn đến việc triển khai dự án bị gián đoạn, thậm chí dừng hẳn. Dự án đầu tư công đã chậm lại càng thêm chậm.

Thứ tư, qui trình thủ tục lựa chọn nhà thầu, ngay cả trường hợp chỉ định thầu hay đấu thầu rút gọn, theo Luật Đấu thầu vẫn còn những hạn chế bất cập khiến cho quá trình tổ chức đấu thầu kéo dài. Hơn nữa, qui định hiện hành vẫn còn những kẽ hở để lọt nhà thầu yếu kém không đủ năng lực, thậm chí nhà thầu “sân sau” phục vụ lợi ích nhóm nên nếu không bị phát hiện thì thời gian triển khai dự án đương nhiên bị kéo dài, đội vốn còn nếu bị phát hiện thì việc thay nhà thầu lại phải bắt đầu lại từ đầu, tiêu tốn rất nhiều thời gian thực hiện dự án đầu tư công.

Thứ năm, một số dự án đầu tư công chậm giải ngân vốn do những lý do muôn thủa như chậm giải phóng mặt bằng, chưa bố trí vốn đúng qui định, xây dựng dự toán không đúng qui định, thiếu căn cứ qui hoạch, cần xem lại chủ trương đầu tư, điều chỉnh qui hoạch hay kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội ở địa phương,...

Thứ sáu, thực tế có một số bộ ngành và địa phương có tiến độ giải ngân vốn đầu tư công rất tốt, thậm chí vượt cả kế hoạch trong khi nhiều Bộ ngành, địa phương khác lại triển khai ì ạch là do ý thức trách nhiệm và quyết tâm không cao của một bộ phận cán bộ công chức có liên quan đến triển khai và giải ngân dự án đầu tư công. Một số trường hợp chậm giải ngân không bị qui trách nhiệm rõ ràng nên xảy ra tình trạng né tránh, đùn đẩy trách nhiệm, thậm chí đổ tội cho cấp dưới hay điều kiện khách quan.

Thứ bảy, năm 2022, Thủ tướng Chính phủ quyết định thành lập 6 Tổ công tác trực tiếp cùng các chủ đầu tư tháo gỡ những vướng mắc nhằm kịp thời đẩy nhanh tiến độ giải ngân vốn đầu tư công. Vấn đề quyết định thành bại của các Tổ công tác này là mỗi Tổ công tác cũng như mỗi thành viên cần có đủ quyền hạn và trách nhiệm để xử lý kịp thời và dứt điểm các vướng mắc làm chậm tiến độ giải ngân vốn đầu tư công theo nguyên tắc “tiền trảm hậu tấu”, tránh qui trình thủ tục hành chính rườm rà, phức tạp.

Bên cạnh đó, thành viên mỗi Tổ công tác cần hội tụ đủ năng lực, trình độ chuyên môn cao, tác phong làm việc chuyên nghiệp và phẩm chất đạo đức tốt, đồng thời có đường dây nóng trực tiếp báo cáo với Thủ tướng hoặc Phó Thủ tướng phụ trách lĩnh vực những vấn đề vượt thẩm quyền để xử lý kịp thời và dứt điểm. Chỉ có như vậy, tiến độ giải ngân mới được đẩy nhanh và hoạt động của Tổ công tác mới nhận được sự ủng hộ của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội.

Hy vọng với sự nỗ lực vào cuộc của cả hệ thống chính trị, quyết tâm của Chính phủ và sự sáng tạo dám làm dám chịu trách nhiệm của đội ngũ cán bộ công chức có liên quan, khắc phục được những hạn chế nêu trên thì kế hoạch đầu tư công năm 2023 sẽ đạt tiến độ.