Nghĩ về đô thị hạnh phúc

KTS PHẠM THANH TÙNG - Chánh văn phòng Hội Kiến trúc sư Việt Nam• 12/02/2021 07:00

Thế giới hôm nay đang hướng đến đô thị hạnh phúc. Hiệp hội Kiến trúc sư quốc tế UIA cũng đã từng chọn chủ đề “Đô thị lành mạnh-Đô thị hạnh phúc” cho ngày Kiến trúc thế giới hàng năm.

Thế giới hôm nay đang hướng đến đô thị hạnh phúc. Hiệp hội Kiến trúc sư quốc tế UIA cũng đã từng chọn chủ đề “Đô thị lành mạnh - Đô thị hạnh phúc” cho ngày Kiến trúc thế giới hàng năm.

Xét trên tổng thể, đô thị là một tổ hợp vật chất khổng lồ, bao gồm kiến trúc công cộng, nhà ở, hệ thống đường xá, cơ sở hạ tầng kỹ thuật, các không gian công cộng, di tích văn hóa lịch sử... Bản chất đô thị luôn tồn tại song song những mặt tốt và góc khuất. Thế nhưng, dù đô thị lớn hay nhỏ, cũ hay mới, hiện đại hay chưa hiện đại, thì đô thị vẫn luôn có một sức hút đặc biệt. Rất nhiều cuộc dịch cư từ nông thôn ra đô thị, hay từ đô thị này đến đô thị khác, cũng chỉ để mong tìm kiếm ở đó việc làm và một tương lai sáng sủa hơn.

Ở Việt Nam, hầu hết các đô thị có lịch sử chỉ hơn trăm năm (không kể Thăng Long, Phố Hiến và Hội An). Về bản chất, sự hình thành đô thị Việt Nam bắt đầu từ những quần cư vốn là làng quê, tụ hội buôn bán chung quanh các trị sở hành chính của chính quyền phong kiến đương thời, thiếu vắng các thiết chế đặc trưng của một đô thị. Chỉ khi người Pháp xuất hiện ở Đông Dương vào gần cuối thế kỷ 19, quy hoạch đô thị kiểu châu Âu mới được áp dụng ở Việt Nam, mà điển hình nhất là Hà Nội (cũ).

Trải qua hơn 100 năm hình thành và phát triển, đô thị đã có sự lớn mạnh cả về lượng và chất. Hiện nay, ở nước ta đã có hơn 840 đô thị lớn, nhỏ. Trong đó có hai siêu đại đô thị là Hà Nội và TP Hồ Chí Minh, đứng vào top các thành phố có diện tích lớn nhất thế giới.

Không thể phủ nhận sự thay đổi to lớn về diện mạo kiến trúc, về chất lượng sống của đô thị ngày được cải thiện theo hướng văn minh hiện đại, là động lực phát triển quan trọng của nền kinh tế quốc đân. Nhưng bên cạnh đó, đô thị Việt Nam đã bộc lộ những yếu kém bởi tiến trình đô thị hóa nhanh và thiếu kiểm soát. Như đã nói, đô thị có sức hấp dẫn đặc biệt, là thỏi nam châm khổng lồ cuốn hút ngày càng nhiều dân cư từ vùng nông thôn đổ về.

Trong khi đó, do quy hoạch đô thị còn nhiều bất cập, dự báo phát triển còn khiên cưỡng, duy ý chí, hệ thống kỹ thuật hạ tầng đô thị lạc hậu… nên không đáp ứng được sự bùng nổ dân số và nhu cầu đòi hỏi của cuộc sống.

Một đặc tính cố hữu của đô thị là dân cư phân bố không theo quy định của chính quyền, mà tự phát theo kiểu nước chảy chỗ trũng, càng khu vực lõi, trung tâm thì mật đô dân số càng cao. Hà Nội là ví dụ điển hình. Thành phố này rộng có đến hơn 3000 km2, nhưng chỉ tập trung đặc quánh trong 60 km2 trung tâm, còn lại nhiều nơi rất heo hút, dân cư thưa thớt.

Có thể thấy rõ điều này qua câu chuyện mở rộng địa giới hành chính Hà Nội và giãn dân khu phố cổ, mà chúng ta đã loay hoay thực hiện nhiều năm qua. Phải chăng, nếu coi sức hút đô thị là một thực tế và xem xét dưới góc độ nhân văn, thì hoàn toàn có được những chiến lược lành mạnh để phát triển đô thị bền vững và hạnh phúc?!

Sự bùng nổ đô thị thiếu kiểm soát, khiến một bộ phận cư dân, đặc biệt là nhóm yếu thế trong xã hội, dễ dàng bị “lãng quên” những quyền lợi tối thiểu được hưởng thụ của đô thị. Rất nhiều trẻ em bị tước đoạt tuổi thơ, quyền được vui chơi an toàn, khi mà các không gian công cộng bị biến mất, bị lấn chiếm sử dụng sai mục đích vì lợi ích của một nhóm người và cả của những dự án quy hoạch, dự án đầu tư vô cảm, sặc mùi kim tiền!

Hầu hết các khu đô thị mới đều thiếu diện tích công cộng phục vụ cộng đồng, như sân chơi cho trẻ em, nơi nghỉ dưỡng cho người già, công viên cây xanh, vườn hoa và bãi để xe. Các công viên lớn, trung tâm thương mại, các khu vui chơi giải trí được đầu tư để thỏa mãn nhu cầu hưởng thụ của tầng lớp trung lưu, giàu có và thanh thiếu niên con cái gia đình khá giả. Các trò chơi truyền thống phù hợp với đại đa số trẻ em nghèo đô thị hầu như mất hẳn. Thiếu không gian giải trí, chơi đùa và an toàn, trẻ em ở các đô thị, ngoài giờ đi học, chỉ biết vùi đầu vào các trò chơi điện tử đầy rẫy hình ảnh sex và bạo lực. Ai dám bảo đảm rằng, với môi trường như vậy, mầm mống của tệ nạn xã hội không bắt đầu nảy sinh từ những tâm hồn trẻ thơ này?!

Các nhà đô thị học dự báo, thế kỷ XXI là thế kỷ của đô thị, với hầu hết dân số thế giới sẽ sống trong các đô thị, và đó cũng là tương lai của nhân loại. Việt Nam cũng không ngoại lệ. Một đô thị hạnh phúc là đô thị mà ở đó, người dân được đáp ứng những nhu cầu thiết yếu của cuộc sống như được các dịch vụ công phục vụ, việc làm với thu nhập tốt, nhà ở giá rẻ, đi lại thuận tiện, có không gian công cộng, có cuộc sống thân thiện với thiên nhiên, với cộng đồng, an toàn và không bạo lực.

Đô thị hạnh phúc không nhất thiết phải to lớn, hoành tráng, kiến trúc thật hiện đại với nhiều cái nhất như to nhất, cao nhất và cả đầu tư lớn nhất. Sẽ có (trong tương lai) những đô thị hạnh phúc kiểu Việt Nam, nhưng ở nhiều cấp độ và khía cạnh khác nhau.

Đừng quá tham vọng để đưa đô thị Việt Nam sống tốt dập khuôn theo các khuôn mẫu của đô thị thế giới, bởi tính vận động liên tục của đô thị. Chúng ta cần tìm ra những giải pháp thích hợp để xây dựng, phát triển một cuộc sống tốt ở đô thị theo nhu cầu, khả năng và phù hợp với điều kiện phát triển kinh tế, lối sống, văn hóa của chính mình.

Nó sinh ra, phát triển và cũng có giai đoạn tàn lụi. Cho nên, muốn đô thị phát triển bền vững và luôn giữ được sức sống, phải có bàn tay chăm sóc của con người (KTS, người dân và chính quyền). Cần coi trọng cảnh quan thiên nhiên, di tích lịch sử, nơi lưu dấu các thời kỳ phát triển của đô thị. Bởi đây chính là những yếu tố tạo nên giá trị nhân văn và văn hóa mang bản sắc riêng của đô thị. Có sự khác nhau giữa đô thị Việt Nam và đô thị trên thế giới. Nhưng có một điểm chung, nếu đô thị sống không có hạnh phúc, thì đô thị thực sự trở thành cái nhà tù mà con người tự nguyện nhốt mình vào trong đó.

Văn hóa đô thị luôn là các giá trị vô hình, nhưng có ảnh hưởng rất mạnh đến cá tính, chất lượng sống và hình ảnh đô thị.

Chúng ta không chấp nhận một đô thị phát triển xô bồ, hỗn loạn phá vỡ quy hoạch, bất chấp quy định của pháp luật. Nhưng chúng ta cũng không chấp nhận một đô thị dập khuôn cứng nhắc, ngoại lai. Với Việt Nam, văn hóa làng đã có hàng nghìn năm, trong khi văn hóa đô thị mới có hơn 100 năm. Do vậy, khi văn minh đô thị còn mong manh, yếu ớt thì văn hóa làng sẽ lấn lướt, mà biểu hiện rõ nét nhất là lối sống “Trọng tình hơn lý” và cung cách quản lý đô thị tùy hứng, thậm chí còn theo kiểu “Phép vuathua lệ làng”.

Do cái nền văn hóa đô thị còn thấp, nên người dân khi ra đường tham gia giao thông thì phóng nhanh, vượt ẩu, gây hỗn loạn là chuyện thường; ở chung cư cao tầng mà coi cái thang máy như của riêng nhà mình, nên mới có chuyện như…đùa, là ở khu đô thị nọ, có người đã hồn nhiên ngày ngày phi xe máy vào buồng thang máy để lên căn hộ của mình trên tầng cao để cho an toàn và khỏi mất phí gửi xe?!.v.v và v.v…

Để đô thị sống tốt, trong giai đoạn hiện nay cần thiết phải xây dựng được lối sống, văn hóa, văn minh đô thị với sự chung tay của cả cộng đồng. Kiến trúc sư có vai trò tham gia. Cũng nên bớt tranh cãi về xu hướng này nọ của kiến trúc đô thị. Bởi nghĩ cho cùng ở khía cạnh nào đó, kiến trúc cũng mang tính thời trang. Cần quan tâm, kiến trúc đó có vi phạm quản lý xây dựng, có bền vững, an toàn và có đem lại thuận lợi, tiện nghi cho con người và cộng đồng khi sống và sử dụng nó. Đô thị luôn gắn với con người, do vậy nó phải rất nhân văn. Đô thị không nhất thiết phải là một chỉnh thể ngăn nắp tinh tươm như cỗ máy được lập trình.

Đô thị luôn mang trong mình những mặt tốt và cả những yếu kém cần khắc phục. Kiến trúc sư như một nhà phẫu thuật thẩm mỹ, nhưng không được tác động một cách thô bạo làm thay đổi cơ thể đô thị, bởi như vậy cơ thể đó sẽ trở nên bệnh hoạn. Kiến trúc sư tham gia chỉnh trang đô thị, cải tạo đô thị, nhưng không làm biến hình đô thị. Văn hóa đô thị không tự đến. Văn hóa đô thị được hình thành bởi lối sống thích nghi với thiết chế đô thị, chứ không phải là thiết chế làng xã. Văn hóa đô thị phải được xây dựng trên nền tảng của di sản văn hóa và cuộc sống hiện đại. Và trước tiên, các nhà quản lý đô thị phải là những người có tri thức, hiểu biết văn hóa đô thị, để thể hiện tốt vai trò quản trị xã hội của mình.

Hiện nay, ở Việt Nam đang có tình trạng kiến trúc đô thị copy lại mô hình của nhau, khiến cho đô thị miền trung du, miền núi giống các đô thị ở đồng bằng, ven biển, trong khi cảnh quan, địa hình thiên nhiên, con người với tập tục, văn hóa, lối sống khác nhau. Những bản sao 3D vô hồn ấy đã trở thành tác nhân làm cho đô thị phát triển thiếu lành mạnh, thiếu bản sắc. Theo vị trí địa lý, các đô thị ở Việt Nam có nhiều sự khác biệt. Nếu ở đồng bằng Bắc bộ, đô thị với những thiết chế cộng đồng có cấu trúc chặt chẽ, thì ở phía Nam, cấu trúc đô thị mang tính mở, thể hiện bản sắc phóng khoáng, cởi mở, dễ hòa đồng và đón nhận của người dân một thủa đi mở cõi, của vùng đất mênh mang sông nước Cửu Long. Tất cả những yếu tố đó tạo thành bản sắc riêng và ảnh hưởng đến kiến trúc đô thị. Và vì thế, sẽ có nhiều lời giải khác nhau cho bài toán quy hoạch đô thị để đô thị phát triển bền vững.

Qua tấm gương ấy, người ta hiểu được xã hội đó đang phát triển như thế nào. Một đô thị với kiến trúc phi tỷ lệ, khấp khểnh, nhô ra thụt vào, cao thấp hỗn loạn; giao thông đường phố luôn ùn tắc; môi trường sống bị ô nhiễm bởi khí thải, chất thải, bụi bẩn, đầy rẫy tệ nạn và bạo lực... thể hiện một xã hội thiếu kỷ cương và luật pháp bị coi thường.

Một đô thị với kiến trúc phi tỷ lệ, khấp khểnh, nhô ra thụt vào, cao thấp hỗn loạn, ùn tắc; môi trường sống bị ô nhiễm...

Đô thị hạnh phúc không nhất thiết phải là đô thị thật hiện đại và kinh tế cao. Bên cạnh các vấn đề của kiến trúc đô thị, cần quan tâm đến vấn đề cốt lõi là văn hóa và chất lượng sống. Không nên áp đặt cào bằng, mà cần tổ chức đô thị theo nhiều cấp độ đa dạng, phù hợp với nhiều tầng lớp, nhóm cư dân có thu nhập khác nhau. Với nhóm người giầu có mức sống cao, sẽ cung cấp các tiện nghi cao cấp như nhà ở biệt thự, bể bơi… Nhưng với đại đa số người thu nhập thấp, người nghèo, thì những khu nhà ở xã hội giá rẻ, việc làm ổn định, dịch vụ công phục vụ tốt, giao thông thuận tiện, được tiếp cận và sử dụng những không gian công cộng an toàn, thậm chí là những vỉa hè thông thoáng… cũng đã là hạnh phúc.

Đô thị hạnh phúc là điều mà chúng ta đang hướng tới.

Thành phố sẽ có rất nhiều, rất nhiều tòa nhà cao tầng, hiện đại, nhà hàng sang trọng, các trung tâm thương mại, siêu thị đầy ắp hàng hóa nhập ngoại đắt tiền, những đại lộ rộng thênh thang tràn ngập ô tô đời mới, …nhưng vẫn có thể có các hoạt động bình dị của đời sống thường nhật với những chợ dân sinh truyền thống có tổ chức, những gánh hàng rong, những người bán dạo với tiếng rao da diết gọi mời trên các con phố cũ “ mái ngói thâm nâu” và rợp mát bóng cây…

Đó chính là cuộc sống, là hơi thở của đô thị mang bản sắc Việt Nam. Áp đặt khiên cưỡng các suy nghĩ kiểu hàn lâm hay rập theo khuôn mẫu của nước ngoài, sẽ khiến đô thị của chúng ta trở nên mất bản sắc, vô hồn.