Thủ tướng với quan điểm “coi thất bại là học phí”

Phát biểu của Thủ tướng Phạm Minh Chính tại buổi thảo luận tổ về Nghị quyết tháo gỡ vướng mắc trong phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo mang đến một góc nhìn mới mẻ, thực tiễn và táo bạo. Thừa nhận rằng nghiên cứu khoa học luôn đi kèm với rủi ro, Thủ tướng nhấn mạnh rằng thay vì e ngại thất bại, chúng ta cần xem đó là một phần tất yếu của quá trình sáng tạo - thậm chí là một khoản “học phí” phải trả để đổi lấy tri thức và bước tiến mới.

Đây là một tư duy tiến bộ, phù hợp với xu hướng phát triển của các quốc gia đi đầu trong đổi mới sáng tạo. Trên thực tế, không một nền khoa học nào có thể phát triển mạnh nếu không có cơ chế khuyến khích thử nghiệm, dám chấp nhận thất bại. Lịch sử cho thấy, nhiều phát minh quan trọng của nhân loại - từ bóng đèn điện của Thomas Edison đến công nghệ bán dẫn hay trí tuệ nhân tạo ngày nay đều được xây dựng trên nền tảng của vô số lần thử nghiệm không thành công.

Tuy nhiên, điểm mấu chốt của đề xuất này nằm ở việc miễn trách nhiệm dân sự và không yêu cầu hoàn trả kinh phí nghiên cứu trong trường hợp thất bại. Đây là một bước đi đầy táo bạo, mở đường cho các nhà khoa học, doanh nghiệp công nghệ mạnh dạn thử nghiệm những ý tưởng đột phá mà không phải lo ngại về hậu quả tài chính hay pháp lý. Nếu được triển khai một cách hợp lý, chính sách này có thể giúp khoa học và công nghệ Việt Nam thoát khỏi tư duy an toàn, tránh rủi ro, vốn lâu nay là một trong những rào cản lớn nhất đối với đổi mới sáng tạo.

Dù vậy, để tránh tình trạng lạm dụng chính sách, cần có cơ chế giám sát và đánh giá minh bạch. Những nghiên cứu không thành công nhưng đóng góp dữ liệu, kiến thức cho cộng đồng khoa học cần được ghi nhận đúng mức, trong khi các trường hợp sử dụng vốn sai mục đích, không thực hiện đúng cam kết vẫn phải chịu trách nhiệm.

Có thể nói, nếu được thiết kế và thực hiện hiệu quả, tư duy "coi thất bại là học phí" mà Thủ tướng đưa ra có thể trở thành cú hích lớn giúp Việt Nam tạo ra một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo cởi mở hơn, thúc đẩy những đột phá thực sự trong khoa học và công nghệ.

Nghị quyết 57-NQ/TW của Bộ Chính trị khẳng định khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số là yếu tố then chốt, quyết định sự phát triển của quốc gia. Trong bối cảnh thế giới bước vào cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, việc tận dụng tối đa cơ hội từ khoa học - công nghệ là chìa khóa để Việt Nam vươn lên, phát triển giàu mạnh và hùng cường.

Tuy nhiên, dù chủ trương đã rõ ràng, thực tế triển khai vẫn tồn tại những điểm nghẽn lớn cản trở sự bứt phá.

Một trong những rào cản lớn nhất của khoa học – công nghệ ở Việt Nam là tư duy quản lý còn nặng tính hành chính, thiếu cơ chế khuyến khích mạo hiểm. Nhiều nhà khoa học và doanh nghiệp công nghệ phản ánh rằng thủ tục cấp vốn nghiên cứu quá phức tạp, trong khi các quy định về trách nhiệm tài chính khiến họ ngần ngại thử nghiệm những ý tưởng đột phá.

Điểm sáng là trong phiên thảo luận mới đây, Thủ tướng Phạm Minh Chính đã đề xuất một hướng tiếp cận mang tính cách mạng: miễn trách nhiệm dân sự và không yêu cầu hoàn trả kinh phí với các nghiên cứu khoa học thất bại. Nếu chính sách này được thực thi bài bản, nó sẽ giúp các nhà khoa học và doanh nghiệp công nghệ dám nghĩ, dám làm, chấp nhận rủi ro để tạo ra đột phá thực sự.

Một điểm nghẽn khác là sự tách biệt giữa nghiên cứu khoa học và ứng dụng vào thực tế sản xuất, kinh doanh. Nhiều kết quả nghiên cứu có chất lượng nhưng khó thương mại hóa do thiếu kết nối giữa viện nghiên cứu, trường đại học và doanh nghiệp.

Trong khi đó, ở các nước phát triển, mô hình hợp tác "ba nhà" (Nhà nước - Doanh nghiệp - Viện nghiên cứu) đã trở thành nền tảng để thúc đẩy đổi mới sáng tạo. Việt Nam cần có cơ chế ưu đãi mạnh hơn để khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào R&D, thay vì chỉ dựa vào ngân sách nhà nước.

Bên cạnh đó, chuyển đổi số – trụ cột quan trọng trong Nghị quyết 57 – cũng gặp không ít thách thức. Dù Việt Nam đã đạt nhiều tiến bộ trong phát triển hạ tầng công nghệ thông tin, nhưng ở nhiều địa phương, kết nối số vẫn chưa đồng bộ, dữ liệu còn phân tán, khiến việc triển khai công nghệ mới gặp khó khăn.

Đặc biệt, nguồn nhân lực chất lượng cao trong lĩnh vực khoa học – công nghệ và đổi mới sáng tạo vẫn chưa đáp ứng được nhu cầu thực tế. Theo thống kê, tỷ lệ nhân lực R&D của Việt Nam chỉ đạt 0,4% tổng số lao động, thấp hơn nhiều so với các nước trong khu vực. Nếu không có chính sách thu hút và giữ chân nhân tài, Việt Nam có thể bỏ lỡ cơ hội bứt phá trong cuộc đua công nghệ toàn cầu.

Trong nhiều năm qua, việc quản lý ngân sách cho nghiên cứu khoa học ở Việt Nam vẫn tồn tại tâm lý “sợ sai”, khiến không ít nhà khoa học và tổ chức nghiên cứu e dè trong việc theo đuổi những ý tưởng mang tính đột phá. Quan điểm “xem thất bại như học phí” của Thủ tướng Phạm Minh Chính là một bước ngoặt quan trọng, đánh thẳng vào tâm lý e ngại này, mở ra hướng đi mới cho khoa học – công nghệ nước nhà.

Không thể phủ nhận, khoa học công nghệ là lĩnh vực đòi hỏi thử nghiệm liên tục, và bất kỳ quốc gia nào muốn bứt phá đều phải đối diện với những rủi ro tất yếu. Tuy nhiên, trong nhiều năm qua, cơ chế quản lý tài chính ở Việt Nam vẫn mang nặng tư duy hành chính, đặt nặng trách nhiệm cá nhân trong việc sử dụng ngân sách. Điều này khiến nhiều nhà khoa học lo sợ bị truy cứu trách nhiệm dân sự nếu nghiên cứu thất bại, dẫn đến tâm lý thận trọng quá mức và ngại thử nghiệm.

Hệ quả là thay vì dám thử những giải pháp táo bạo, nhiều dự án khoa học chỉ dừng lại ở mức an toàn, thiếu sáng tạo, hoặc tệ hơn là không thể triển khai do sợ thất bại. Điều này đã kìm hãm không ít cơ hội đổi mới sáng tạo của Việt Nam trong những năm qua.

Trước thực tế này, việc Thủ tướng đề xuất cơ chế miễn trách nhiệm dân sự và không yêu cầu hoàn trả kinh phí đối với những nghiên cứu thất bại mang ý nghĩa cách mạng. Nếu được triển khai đúng cách, chính sách này sẽ thay đổi tư duy quản lý khoa học, biến rủi ro thành một phần tất yếu trong quá trình nghiên cứu, giống như cách nhiều quốc gia phát triển vẫn làm. Giúp các nhà khoa học yên tâm nghiên cứu, không còn lo sợ hậu quả nếu dự án không đạt kết quả mong muốn. Thúc đẩy những ý tưởng táo bạo, sáng tạo hơn, thay vì chỉ tập trung vào những nghiên cứu “an toàn” để tránh rủi ro.

Dĩ nhiên, để tránh tình trạng lợi dụng cơ chế này để trục lợi, cần có những tiêu chí chặt chẽ để đánh giá các dự án khoa học, đảm bảo rằng thất bại là do rủi ro khách quan, chứ không phải do gian lận hay thiếu trách nhiệm.

Trong lịch sử phát triển của nhân loại, không ít phát minh vĩ đại đã được tạo ra từ những chuỗi thất bại liên tục. Nhìn ra thế giới, Mỹ, Đức, Nhật Bản hay Hàn Quốc đều có những chính sách khuyến khích thử sai, bởi họ hiểu rằng đổi mới sáng tạo chỉ có thể đến từ những thử nghiệm không ngừng nghỉ.

Nếu Việt Nam muốn vươn lên trở thành một quốc gia mạnh về khoa học – công nghệ, cần chấp nhận trả “học phí” cho thất bại, giống như cách doanh nghiệp chấp nhận đầu tư vào nghiên cứu để tìm ra hướng đi đúng. Quan điểm của Thủ tướng không chỉ là một chính sách, mà còn là một lời khẳng định: Việt Nam đã sẵn sàng chấp nhận rủi ro để đổi lấy thành công.

Vấn đề còn lại là làm thế nào để chính sách này được cụ thể hóa và triển khai một cách hiệu quả, để mỗi nhà khoa học đều có thể yên tâm cống hiến mà không bị nỗi lo hành chính đè nặng. Khi đó, khoa học – công nghệ mới thực sự trở thành động lực dẫn dắt nền kinh tế trong kỷ nguyên số.

Với những bước chuyển mạnh mẽ trong tư duy và chính sách, Nghị quyết 57 kỳ vọng sẽ sớm đi vào thực tiễn, trở thành động lực thúc đẩy khoa học – công nghệ bứt phá, giúp Việt Nam tận dụng tối đa thời cơ, vươn lên trở thành một quốc gia giàu mạnh, hùng cường.