Mặc dù 99% thuế quan trong khối đã được xóa bỏ, các rào cản phi thuế quan lại gia tăng, và quy tắc xuất xứ vẫn chưa nhất quán. Trong khi đó, sự phối hợp chính trị còn hạn chế, và ngày càng có nhiều lo ngại rằng khu vực có thể trở nên phụ thuộc quá mức vào Trung Quốc, với nguy cơ hàng hóa giá rẻ tràn ngập thị trường.
Những xung đột này ngăn cản các doanh nghiệp sử dụng các ưu đãi của Khu vực thương mại tự do ASEAN, hạn chế toàn bộ tiềm năng của hội nhập khu vực.
Các doanh nghiệp trong khu vực cũng đánh giá thuế quan là một vấn đề rất lớn. Nhưng việc đa dạng hóa thị trường đang khó khăn khi phần lớn nhận định thị trường ASEAN còn yếu, với Singapore là điểm đến tiềm năng duy nhất.
Trên thực tế, chỉ có Malaysia và Philippines chứng kiến mức tăng khiêm tốn trong thương mại nội khối. Vào năm 2024, 11% thương mại của Việt Nam là với các nước láng giềng, chiếm tỷ lệ thấp nhất trong số 10 quốc gia. Thái Lan, Indonesia, Philippines và Singapore nằm trong khoảng từ 20% đến 25%.
Damien Dujacquier, CEO của công ty tư vấn Roland Berger khu vực Đông Nam Á, ước tính rằng các doanh nghiệp có thể cần ít nhất 12 đến 18 tháng để chuyển các hoạt động sản xuất đơn giản, và từ 2 đến 5 năm đối với các ngành thâm dụng vốn; đồng thời cho biết những quyết định như vậy sẽ rất khó đưa ra trong bối cảnh bất ổn hiện nay.
Khác với EU, ASEAN được hình thành nhằm thúc đẩy hòa bình và an ninh khu vực, mà không có các thể chế siêu quốc gia để thực thi hội nhập kinh tế. Sự đa dạng về thể chế chính trị, chủng tộc và mức thu nhập càng làm tăng thêm thách thức.
Bên cạnh đó, dù tầng lớp trung lưu ASEAN còn trẻ và đang phát triển, nhưng sức mua vẫn còn hạn chế.
Các nền kinh tế trong khu vực cũng thường cạnh tranh lẫn nhau thay vì bổ trợ. Nhiều nước cùng xuất khẩu những mặt hàng giống nhau như dầu cọ, cao su, gạo, giày dép, hàng may mặc, điện tử và máy móc... tạo nên sự cạnh tranh tự nhiên. ASEAN cũng thiếu những thương hiệu giá trị cao mang tầm toàn cầu như Apple, Samsung hay BYD.
“Vì sản phẩm, khí hậu và tài nguyên về cơ bản là tương đồng, nên nhu cầu đối với các mặt hàng này trong cùng một khu vực là không lớn,” ông Leonardo Lanzona, nhà kinh tế học tại Đại học Ateneo de Manila, giải thích.
Đáng chú ý, các rào cản phi thuế quan như tiêu chuẩn không đồng nhất, quy định an toàn và thủ tục chứng nhận xuất xứ rườm rà. Theo tổ chức CARI ASEAN Research and Advocacy, số lượng các biện pháp này đã tăng mạnh. Trong khi đó, một nghiên cứu của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) công bố năm 2022 cho thấy việc giảm các biện pháp phi thuế quan có thể giúp GDP của ASEAN tăng thêm 1,6%.
Dù còn nhiều rào cản, ASEAN vẫn tiếp tục theo đuổi hội nhập sâu hơn, bao gồm Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC) với mục tiêu xây dựng một thị trường chung và cơ sở sản xuất chung cho toàn khối.
Tính linh hoạt của ASEAN cho phép các quốc gia vừa theo đuổi các hiệp định song phương, vừa duy trì hợp tác khu vực. Không giống như một liên minh thuế quan, ASEAN không áp đặt mức thuế chung đối với hàng hóa nhập khẩu.
Các chính sách của ông Trump có thể là chất xúc tác giúp ASEAN đoàn kết hơn, nếu nhìn vào bài học từ EU. Các quốc gia trong khối cần tìm cách tăng cường tính đoàn kết và phát huy thế mạnh, thay vì áp dụng rập khuôn mô hình của khu vực khác.
