Không hình sự hóa: khơi thông nguồn lực phát triển từ khu vực tư nhân

Trong bối cảnh cải cách thể chế đang được đẩy mạnh, một trong những vấn đề được cộng đồng doanh nghiệp đặc biệt quan tâm là nguyên tắc “không hình sự hóa quan hệ kinh tế, dân sự”. Đây không chỉ là yêu cầu cấp thiết nhằm bảo vệ quyền lợi hợp pháp của doanh nghiệp tư nhân, mà còn là yếu tố then chốt để khơi thông nguồn lực, củng cố niềm tin và thúc đẩy tinh thần khởi nghiệp trong giai đoạn phát triển mới.

Chia sẻ tại Phiên đối thoại với chủ đề “Thể chế kiến tạo – Doanh nghiệp vươn mình” trong khuôn khổ Diễn đàn Kinh tế tư nhân Việt Nam (VPSF) 2025, TS Nguyễn Thị Ánh Hồng, Trưởng Bộ môn Luật Hình sự, Trường Đại học Luật TP. Hồ Chí Minh nhấn mạnh rằng, trong bối cảnh các nghị quyết của Đảng đều xác định kinh tế tư nhân là động lực quan trọng, chính sách pháp luật hình sự cần trở thành công cụ bảo vệ thay vì rào cản.

Theo TS Nguyễn Thị Ánh Hồng, Bộ luật Hình sự 2015 đã mở rộng trách nhiệm hình sự với pháp nhân thương mại và bổ sung xử lý tham nhũng ngoài nhà nước, song vẫn còn nhiều bất cập. Quy định về tội phạm còn mơ hồ, định lượng lạc hậu; tình trạng hình sự hóa quan hệ dân sự – kinh tế gây tâm lý e ngại cho doanh nghiệp; một số vụ án kinh tế xử lý chậm, thiếu dứt điểm, làm suy giảm niềm tin vào pháp luật.

Từ đó, chuyên gia này cho rằng, cần đổi mới tư duy theo hướng giảm hình sự hóa trong lĩnh vực kinh tế, đồng thời sửa đổi Bộ luật Hình sự để làm rõ trách nhiệm hình sự, dân sự và hành chính. Bà đề xuất bổ sung cơ chế loại trừ hoặc giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, tội phạm hóa hành vi nhũng nhiễu công vụ gây cản trở doanh nghiệp, đồng thời nâng cao năng lực, đạo đức của đội ngũ tư pháp để tránh lạm quyền.

“Khi pháp luật hình sự thực sự là lá chắn bảo vệ quyền lợi hợp pháp, khu vực kinh tế tư nhân mới có thể yên tâm đầu tư, đổi mới sáng tạo và phát triển bền vững”, TS Ánh Hồng khẳng định.

Về vấn đề này, ông Đậu Anh Tuấn, Phó Tổng thư ký, Trưởng Ban Pháp chế, Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) cũng chỉ ra rằng, việc ranh giới giữa sai phạm hành chính, tranh chấp dân sự và hành vi tội phạm chưa rõ ràng đã khiến môi trường kinh doanh trở nên bất định. Thực trạng này gây ra tác động tiêu cực tới tinh thần đổi mới và sáng tạo của doanh nghiệp tư nhân. Nhiều doanh nghiệp e ngại đầu tư, không dám thử nghiệm mô hình mới, thậm chí rút lui khỏi thị trường do lo ngại bị truy cứu trách nhiệm hình sự trong các tình huống pháp lý không rõ ràng.

Theo ông Đậu Anh Tuấn, hệ thống pháp luật nếu được thiết kế theo hướng hỗ trợ thay vì trừng phạt, dân sự hóa thay vì hình sự hóa, sẽ khơi thông dòng chảy đổi mới, sáng tạo và đầu tư trong khu vực tư nhân – yếu tố then chốt cho tăng trưởng kinh tế bền vững trong giai đoạn tới.

Ở góc độ doanh nghiệp, ông Lê Văn Cường, Chủ tịch Câu lạc bộ Doanh nhân trẻ 1983 Việt Nam, Phó Thường trực Hiệp hội Doanh nghiệp nhỏ và vừa tỉnh Nghệ An nhấn mạnh, cần làm rõ và cụ thể hóa thêm nguyên tắc không hồi tố, nhằm bảo vệ sự an toàn pháp lý cho doanh nghiệp.

“Thực tế cho thấy, trong các lĩnh vực nhạy cảm như bất động sản, đô thị... nhiều doanh nhân gặp vướng mắc khi chính sách thay đổi, ở thời điểm này đúng luật, nhưng đến giai đoạn sau, khi lãnh đạo hoặc cơ quan quản lý thay đổi, doanh nghiệp lại có nguy cơ bị coi là vi phạm, dù không phải lỗi của họ”, ông Cường chia sẻ.

Ông Cường dẫn chứng, nhiều trường hợp doanh nghiệp vi phạm nguyên tắc kế toán dẫn đến hậu quả nghiêm trọng, song nguyên nhân phần lớn đến từ sự thiếu hiểu biết hoặc sơ suất trong thực hiện quy định.

“Ngay cả những kế toán được đào tạo bài bản đôi khi cũng khó nắm chắc toàn bộ các quy định pháp luật. Có doanh nghiệp chỉ vướng số tiền 120 triệu đồng đã bị khởi tố. Đây là một vấn đề mong manh và nhạy cảm. Tôi cho rằng, trong xử lý vi phạm kinh tế, cần phân định rõ giữa hành vi gian lận có chủ ý và sai sót vô tình. Với các vi phạm về thuế, thay vì khởi tố hình sự, có thể xử lý bằng chế tài hành chính đủ sức răn đe, chẳng hạn phạt gấp 5–10 lần số tiền trốn thuế. Doanh nhân không có động cơ gây hại cho xã hội, nếu xử lý hợp lý bằng các biện pháp kinh tế sẽ đảm bảo công bằng giúp doanh nghiệp có cơ hội sửa sai và tiếp tục đóng góp”, ông Cường kiến nghị.