Niêm yết trên thị trường tập trung - Cơ hội khẳng định thương hiệu gạo Việt

Rào cản nào cho gạo Việt?

Thị trường gạo có vị trí quan trọng đối với sự phát triển nông nghiệp và nông thôn, đặc biệt góp phần đảm bảo an ninh lương thực quốc gia. Tuy nhiên, từ trước đến nay, thị trường vẫn tồn tại một số vấn đề như sau:

Thứ nhất, chuỗi liên kết sản xuất với tiêu thụ lúa gạo đang còn ít, quy mô nhỏ, hiệu quả và tính bền vững chưa cao. Hiện nay việc xây dựng và phát triển chuỗi liên kết sản xuất với tiêu thụ lúa gạo đang được Nhà nước chú trọng và phát triển. Tuy nhiên, hiệu quả và tính bền vững phát triển của chuỗi liên kết này chưa cao.

Một trong những liên kết điển hình là mô hình "cánh đồng lớn". Ngay từ khi mới hình thành vào năm 2011, mô hình "cánh đồng lớn" được kỳ vọng sẽ tạo ra bước đột phá cho sản xuất lúa gạo trên cả nước. Tại Đồng bằng sông Cửu Long (ÐBSCL), ngay trong vụ lúa hè thu 2011, diện tích "cánh đồng lớn" đã đạt khoảng 8.000 ha. Sau đó mô hình liên tục được nhân rộng, đến năm 2015 đạt hơn 200.000 ha. Ðến vụ lúa đông xuân 2018 - 2019, diện tích này giảm xuống còn 170.000 ha, chỉ chiếm 10% tổng diện tích sản xuất lúa của toàn vùng; đến vụ đông xuân 2020 - 2021, lại tiếp tục giảm xuống còn 160.000 ha.

Nguyên nhân sụt giảm là do tiềm lực tài chính hạn chế của nhiều doanh nghiệp. Theo tính toán, đầu tư 1 ha lúa "cánh đồng lớn" cần đến 50 triệu đồng/vụ. Với 5.000 ha lúa liên kết, doanh nghiệp phải đầu tư lên đến 250 tỷ đồng/vụ, chưa kể hệ thống sấy lúa, kho chứa, si-lo bảo quản... Hiện nay, ngân hàng chỉ cho các doanh nghiệp lúa gạo vay vốn để phục vụ các hoạt động liên quan xuất khẩu gạo, còn cho vay để sản xuất theo mô hình liên kết thì hầu như chưa có nên không phải doanh nghiệp nào cũng trường vốn để đầu tư lâu dài. Trong khi đó, tình trạng nông dân dù đã tham gia liên kết nhưng vẫn bán lúa cho thương lái bên ngoài vẫn xảy ra. Tất cả những yếu tố đó đã khiến mô hình "cánh đồng lớn" cứ thu hẹp dần theo thời gian.

Vướng mắc không chỉ xảy ra trong liên kết sản xuất - tiêu thụ lúa gạo đối với các doanh nghiệp lớn, diện tích bao tiêu lớn, mà đối với các doanh nghiệp nhỏ, hay các cá nhân đứng ra thuê đất để sản xuất lúa, việc liên kết cũng đang thiếu tính bền vững lâu dài.

Các chính sách để thúc đẩy, khuyến khích, tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp, HTX đẩy mạnh liên kết sản xuất theo chuỗi giá trị chưa được triển khai, làm cho chuỗi sản xuất ngành hàng lúa kém hiệu quả.

Thứ hai, hiện chưa xây dựng được thương hiệu gạo Việt Nam. Việt Nam là nước xuất khẩu gạo lớn thứ 2 thế giới. Các đơn vị chức năng đã xây dựng lo-go gạo Việt Nam và đưa vào sử dụng cùng với quy chế sử dụng nhãn hiệu tập thể, ban hành các tiêu chuẩn quốc gia TCVN về gạo trắng, gạo thơm, quy chuẩn kỹ thuật quốc gia QCVN về xay xát. Gạo Việt Nam đã bắt đầu có tiếng trên thị trường thế giới, nhất là khi gạo ST 25 đạt giải cao nhất tại cuộc thi "gạo ngon nhất thế giới" năm 2019.

Tuy nhiên đến thời điểm này, chưa có lô gạo xuất khẩu nào mang lo-go, thương hiệu gạo Việt Nam. Lý giải vấn đề này, hầu hết các doanh nghiệp chế biến và xuất khẩu gạo đều cho rằng, điều quan trọng nhất trong xây dựng thương hiệu gạo là phải có sản phẩm đồng nhất về chủng loại, chất lượng, sản lượng ổn định. Thế nhưng thực tế, diện tích sản xuất lúa tập trung tại Việt Nam hiện rất ít, chủ yếu vẫn mang tính nhỏ lẻ, manh mún nên doanh nghiệp xuất khẩu buộc phải thu mua gạo từ nhiều nguồn, dẫn đến tình trạng không thể có lượng gạo đồng đều về chất lượng để xây dựng thương hiệu.

Để xây dựng được thương hiệu cho hạt gạo Việt Nam thì chỉ chuyển đổi giống theo phong trào là chưa đủ mà cần có quy hoạch cụ thể cho từng chủng loại gạo. Bên cạnh đó, phải nâng cao hiệu quả các mô hình liên kết.

Thứ ba, thị trường gạo đang thiếu tính minh bạch: Thiếu minh bạch về thông tin sản phẩm: không truy xuất được nguồn gốc, thông tin quá trình sản xuất cũng như các thông số kỹ thuật của sản phẩm. Thiếu minh bạch trong thông tin thị trường: Giá cả, cung - cầu, hạn ngạch xuất khẩu,…

Thứ tư, áp lực cạnh tranh từ các thương hiệu gạo của nước ngoài.  Trong bối cảnh hiện nay, khi Việt Nam đã ký nhiều hiệp định thương mại tự do (FTA) như Hiệp định Thương mại tự do Việt Nam - EU (EVFTA); Hiệp định Ðối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP); Hiệp định Thương mại tự do giữa Việt Nam và Liên hiệp Vương quốc Anh và Bắc Ai-len (UKVFTA) đã tạo điều kiện rất thuận lợi cho xuất khẩu gạo.

Tuy nhiên, điều này cũng đặt ra thách thức trong việc nâng cao tiêu chuẩn chất lượng của sản phẩm để đáp ứng các yêu cầu khắt khe về tiêu chuẩn chất lượng sản phẩm của các thị trường quốc tế đồng thời cạnh tranh với các thương hiệu gạo nước ngoài trong thị trường nội địa.

Thứ năm, rủi ro từ việc chịu ảnh hưởng của biến động giá cả và biến đổi khí hậu. ÐBSCL là vùng sản xuất lúa trọng điểm của cả nước, đây là vùng có lợi thế trong sản xuất lúa, đóng góp trên 50% sản lượng lúa cả nước và có khối lượng lúa dư thừa lớn để cung cấp cho thị trường ngoài vùng và 90% lượng gạo xuất khẩu.

Tuy nhiên, đây lại là vùng chịu ảnh hưởng của biến đổi khí hậu nặng nề nhất, trong đó xâm nhập mặn và hạn hán gia tăng cùng với sự thiếu hụt nguồn nước ngọt từ sông Cửu Long sẽ là những trở ngại cho sự phát triển bền vững của vùng lúa trọng điểm của cả nước.

Cũng như các thị trường khác, thị trường lúa gạo cũng chịu các ảnh hưởng từ các yếu tố chủ quan và khách quan, vĩ mô và vi mô khiến giá cả biến động gây ra rủi ro cho các bên tham gia vào thị trường.

Cơ hội mở ra cho thương hiệu gạo Việt

Việc đưa gạo lên niêm yết trên thị trường hàng hóa tập trung thì Sở Giao dịch Hàng hóa Việt Nam có vai trò quan trọng giúp thị trường minh bạch, chuyên nghiệp và hiệu quả.

Việc niêm yết gạo trên thị trường hàng hóa tập trung đầu tiên sẽ giúp tăng tính công khai, minh bạch của thị trường. Với việc niêm yết công khai, tập trung giá cả do thị trường và Cung - Cầu quyết định sẽ giúp thị trường gạo hoạt động theo cơ chế thị trường, phát huy vai trò tập hợp, hỗ trợ thương nhân và liên kết vững chắc, hiệu quả các tác nhân trong chuỗi giá trị lúa gạo thông qua các hợp đồng phái sinh được giao dịch trên Sở Giao dịch Hàng hóa Việt Nam.

Thứ hai, nâng cao tiêu chuẩn chất lượng, xây dựng thương hiệu gạo của Việt Nam. Các sản phẩm gạo niêm yết trên Sàn giao dịch đều phải theo các tiêu chuẩn chất lượng chung và thống nhất. Người nông dân sản xuất lúa gạo cũng phải hình thành tư duy sản xuất hàng hóa theo nhu cầu thị trường. Việc tổ chức sản xuất phải hội tụ đủ chất lượng giống tốt, ứng dụng cơ giới hóa đồng bộ và các kỹ thuật canh tác đạt chứng nhận, tiêu chuẩn quốc tế; đổi mới mạnh mẽ hình thức sản xuất, phương thức sản xuất, cách thức đầu tư; ứng dụng công nghệ nhằm truy xuất nguồn gốc, minh bạch thông tin sản phẩm; tăng cường chọn tạo và phát triển giống lúa đáp ứng cơ cấu chủng loại gạo, kiểm soát chặt chẽ quy trình sản xuất để sản phẩm có chất lượng đồng nhất và đảm bảo theo các tiêu chuẩn chất lượng niêm yết trên Sàn giao dịch hàng hóa.

Chất lượng lúa gạo được nâng cao, tiêu chuẩn hóa và duy trì ổn định là nền tảng cơ bản để xây dựng thương hiệu riêng cho từng loại gạo Việt Nam. Khi đã có thương hiệu, giá trị hạt gạo bán ra thị trường tăng lên thì lợi nhuận của người trồng lúa cũng sẽ được nâng lên tương xứng.

Thứ ba, phòng vệ các rủi ro do biến động giá từ các nguyên nhân như biến đổi khí hậu, thiên tai, hạn hán, mất mùa,…

Điệp khúc "được mùa mất giá" sẽ không còn khi đến các mùa vụ thu hoạch nữa. Với việc sử dụng các hợp đồng phái sinh giao dịch trên MXV, người nông dân sản xuất sẽ ổn định được đầu ra, từ đó người nông dân yên tâm tập trung vào các biện pháp kỹ thuật trồng trọt mới, đẩy mạnh cơ giới hóa trong sản xuất, góp phần nâng cao chất lượng, giá trị hạt lúa gạo, đáp ứng yêu cầu cạnh tranh gay gắt của thị trường. Các nhà doanh nghiệp cũng sẽ ổn định được chi phí và nguồn sản phẩm đầu vào. Từ đó xây dựng được thị trường gạo ổn định và phát triển.

Hình thành thêm các chuỗi cung ứng, liên kết trong sản xuất và tiêu thụ từ đó tăng cao hiệu quả chuỗi giá trị ngành lúa gạo

Với vai trò là Trung tâm thanh toán (CCP), MXV là một chủ thể đứng giữa các bên giao dịch thông qua cơ chế thế vị để trở thành người bán của tất cả các người mua và người mua của tất cả các người bán. Với cơ chế này, MXV giúp liên kết các người bán và người mua trên thị trường với nhau, giúp hình thành thêm các chuỗi cung ứng, liên kết trong sản xuất và tiêu thụ.

Đồng thời, với vai trò đấy, MXV còn đảm bảo việc thanh toán giao dịch ngay cả trong trường hợp một bên trong giao dịch không thực hiện được nghĩa vụ thanh toán của nó. Từ đấy giảm thiểu rủi ro cho thị trường, tăng tính hiệu quả và sự ổn định của chuỗi giá trị lúa gạo.