Quyền lực thứ tư trong kỷ nguyên số

>> ĐIỂM BÁO NGÀY 21/06: Báo chí trong“thế giới phẳng” 

Từ lâu, báo chí đã được coi là quyền lực thứ tư, bên cạnh các quyền lực Hành pháp, Lập pháp, và Tư pháp. Sức mạnh của báo chí bắt nguồn từ khả năng cung cấp thông tin nhanh chóng, tạo diễn đàn trao đổi đa chiều, hình thành các chiều hướng dư luận xã hội khác nhau.

Quyền lực thứ tư

Khi báo chí liên tục cập nhật thông tin về một vấn đề nào đó và thu hút được nhiều luồng ý kiến, phân tích, bàn luận và tranh luận thì có thể hình thành áp lực xã hội ngày càng lớn, tác động mạnh mẽ đến nhận thức, hành vi của cá nhân, tổ chức.

Nếu ba nhánh quyền lực Nhà nước được coi là quyền lực cứng bởi khả năng cưỡng ép mang tính thể chế thì quyền lực của báo chí là quyền lực mềm, dựa trên khả năng thông tin, thuyết phục, và thay đổi nhận thức của cá nhân. Những thông tin đa dạng và dư luận xã hội đa chiều trên báo chí không có khả năng cưỡng ép như pháp luật, không có khả năng mua chuộc thông qua các lợi ích vật chất hay tài chính nhưng lại có thể tác động mạnh mẽ đến nhận thức và tâm lý, từ đó có thể nhanh chóng thay đổi hành vi của cá nhân, tổ chức.

Kỷ nguyên số đã gia tăng quyền lực của báo chí thêm bội phần. Sự xuất hiện của máy tính cá nhân từ cuối những năm 1970, internet vào đầu những năm 1990, và điện thoại thông minh vào những năm 2010, đã giúp báo chí thực hiện một cuộc cách mạng triệt để. Với khả năng lưu trữ khối lượng thông tin khổng lồ dưới dạng số hóa mà không cần đến không gian vật chất quy mô lớn, công nghệ số giúp con người có thể tiếp cận và trao đổi thông tin một cách tự do, cởi mở, nhanh chóng và thuận tiện hơn.

Nguy cơ bị lợi dụng

Dựa vào nền tảng công nghệ số, các phương tiện báo chí đã được hiện đại hóa nhanh chóng. Nhờ lợi thế về tốc độ xuất bản tin bài, cập nhật thường xuyên, khả năng tiếp cận độc giả dễ dàng và không bị giới hạn cả về không gian và thời gian, các trang báo điện tử nhanh chóng đẩy các loại báo in xuống vị trí thứ yếu. Các tòa soạn hội tụ, hiện đại với những phương thức truyền thông, báo chí đa phương tiện đang dần thay thế những tòa soạn truyền thống, vốn ngày càng trở nên đơn điệu và kém linh hoạt. Có thể nói, công nghệ số đã đưa báo chí đến được với nhiều độc giả hơn, phục vụ xã hội tốt hơn.

Tuy nhiên, chúng ta cũng phải đối diện với một quy luật phổ biến là cho dù tồn tại dưới bất kỳ dạng thức nào thì quyền lực cũng luôn đối diện với nguy cơ bị lạm dụng, lợi dụng để phục vụ những lợi ích vị kỷ. Với quyền lực báo chí thì đó là những nguy cơ bị lợi dụng để khắc họa những hình ảnh, kiến tạo nhận thức xã hội theo ý muốn chủ quan nhằm phục vụ lợi ích của chủ thể nào đó. Chúng ta có thể thấy ba khả năng phổ biến mà quyền lực báo chí có thể bị lợi dụng: tô hồng, bôi đen, hoặc xuyên tạc thực tế.

Báo chí được sử dụng để “tô hồng thực tế” khi cung cấp thông tin, kiến tạo dư luận và nhận thức xã hội về một thực tế tốt đẹp thái quá. Bất kỳ chủ thể nào trong xã hội cũng có thể thông qua báo chí để khắc họa những hình ảnh tích cực quá mức về mình, qua đó định hướng dư luận xã hội, củng cố niềm tin xã hội theo hướng có lợi cho mình. Bằng cách này, chủ thể lợi dụng báo chí sẽ duy trì được vị thế và bảo đảm, gia tăng được lợi ích của mình trong tương quan với các chủ thể khác.

Báo chí có thể bị lợi dụng để “bôi đen” thực tế khi cố tình truyền tải những thông tin xấu, không chỉ gây bất lợi, thiệt hại cho đối tượng cụ thể nào đó, mà còn có thể hình thành những nhận thức và niềm tin tiêu cực trong xã hội. Nghiêm trọng hơn, báo chí có thể được sử dụng để xuyên tạc thực tế thông qua việc phát tán những thông tin bị cắt xén, không phản ánh đầy đủ sự việc, không loại trừ cả những thông tin không có thật, tin giả nhằm tạo nên nhận thức méo mó, sai sự thật. Dễ thấy là tình trạng lợi dụng báo chí để bôi xấu hoặc xuyên tạc thực tế thường xuất hiện giữa các chủ thể có lợi ích cạnh tranh với nhau.

>> Báo chí với tiến trình hội nhập

Phụng sự phát triển

Xã hội càng hiện đại, càng phát triển thì nhu cầu thông tin của con người càng lớn. Bởi thế, một quốc gia phát triển thì không thể thiếu sự đồng hành phát triển của thiết chế báo chí. Hiện đại hóa thiết chế báo chí sẽ là tiến trình tất yếu để có thể đáp ứng nhu cầu thông tin với yêu cầu ngày càng cao của mỗi cá nhân, tổ chức.

Tuy nhiên, chúng ta cũng có thể đồng thuận với nhau rằng cả ba khả năng quyền lực báo chí bị lợi dụng nêu trên đều có thể xảy ra và đều sẽ không có lợi, thậm chí cản trở sự phát triển của cộng đồng xã hội. Cũng có nghĩa, một xã hội muốn phát triển bền vững thì tất yếu cần ngăn chặn các nguy cơ quyền lực báo chí bị lợi dụng cho các mục đích tô hồng, bôi đen, hay xuyên tạc thực tế. Nói cách khác, kỷ nguyên số đã và đang gia tăng quyền lực cho báo chí nhưng chúng ta cũng đối diện với thách thức ngày càng lớn là cần phải bảo đảm rằng quyền lực báo chí được sử dụng để phụng sự phát triển.

Để giảm thiểu nguy cơ báo chí bị lợi dụng, giúp báo chí có thể thực hiện tốt chức năng thông tin, cung cấp các diễn đàn xã hội, kiến tạo những áp lực tích cực cho sự thay đổi theo hướng phát triển, tiến bộ thì tất yếu cần đến một khung khổ thể chế pháp lý hiện đại và hoàn chỉnh. Theo đó, các quyền tiếp cận thông tin được bảo vệ; yêu cầu về công khai, minh bạch được thực thi nghiêm túc. Mọi biểu hiện lợi dụng quyền lực báo chí để xâm phạm lợi ích của cộng đồng đều sẽ bị trừng phạt. Cùng với đó là ý thức đạo đức nghề nghiệp của mỗi nhà báo, ý thức về sứ mệnh phụng sự phát triển cộng đồng của mỗi cơ quan báo chí.